|
Stosunki niemajątkowe dominują w dziale prawa cywilnego
zwanym prawem rodzinnym, a występują niejako ex aequo w dziale normującym
prawa na dobrach niematerialnych (prawo autorskie, prawo wynalazcze).
Ad 2. Jak to expressis verbis stanowi art. 1 k.c., podmiotami
stosunków cywilnoprawnych są osoby fizyczne (ludzie) oraz osoby prawne, tj.
organizmy wyposażone przez prawo w tzw. zdolność prawną, tj. możność
nabywania praw i obowiązków. Poczynając od nowelizacji kodeksu cywilnego z
28.47.1990 r., znikła swoista kategoria podmiotów prawnych, jaką były tzw.
jednostki gospodarki uspołecznionej.
Ad 3. Stosunkami majątkowymi (a w mniejszym stopniu także niemająt-
kowymi) zajmuje się nie tylko prawo cywilne, lecz także inne gałęzie prawa,
zwłaszcza prawo administracyjne czy finansowe; potrzebne zatem jest dodat-
kowe kryterium, które by pozwoliło na przeprowadzenie linii granicznej
między prawem cywilnym a innymi gałęziami prawa. Jest to jedno z najbar-
dziej spornych zagadnień. Największą popularnością cieszy się pogląd, we-
dług którego kryterium tego należy szukać w metodzie regulowania. Przyjmuje
się, że dla stosunków cywilnoprawnych charakterystyczna jest zasada
równorzędności stron, tzn. że żadna ze stron nie jest podporządkowana
drugiej. Ta metoda regulacji jest według rozpowszechnionej opinii
następstwem okoliczności, że u podstaw stosunków cywilnoprawnych leży
gospodarka towarowo-pieniężna, dla której charakterystyczną (jako zasada)
jest ekwiwalentność obrotu. Inaczej rzecz kształtuje się w stosunkach
administracyjnoprawnych czy finansowych. Tutaj w zasadzie jedna strona jest
podporządkowana drugiej, czyli w ramach stosunku prawnego występuje cecha
nad i podrzędności stron. Wyjaśniają to następujące przykłady. Jeżeli urząd
skarbowy zawiera z rzemieślnikiem umowę o dzieło (np. o wstawienie zbitej
szyby), to powstaje stosunek cywilnoprawny, gdyż w tym stosunku obie strony
stoją niejako na równych pozycjach. Jeżeli natomiast ten sam urząd ściąga
od tego samego rzemieślnika należne państwu podatki, sytuacja zmienia się
radykalnie, urząd skarbowy - jako organ państwa - zajmuje w tym stosunku
pozycję nadrzędną, a rzemieślnik podporządkowaną. Powstały stosunek prawny
nie podlega już prawu cywilnemu, lecz prawu finansowemu. Podobnie inny
charakter ma nabycie przez państwo od obywatela nieruchomości na podstawie
umowy sprzedaży zawartej przez właściwy organ państwowy (stosunek
cywilnoprawny) aniżeli na podstawie decyzji o wywłaszczeniu (stosunek
administracyjnoprawny).
Stosownie do orzeczenia SN z 7.08.1974 r. stosunkiem cywilnoprawnym
jest także stosunek, w którego ramach odbiorca otrzymuje od przedsię-
biorstwa dostawy wody, mimo że w myśl odpowiednich przepisów obowiązuje
przymus zaopatrywania ludności w wodę; nie sposób bowiem byłoby przyjąć, że
dostawca zajmuje względem odbiorcy pozycję nadrzędną. Natomiast stosunek
podległości łączy ucznia ze szkołą publiczną i dlatego nie należy do
kategorii stosunków cywilnoprawnych. Podobnie stosunek łączący sąd i
biegłego wykazuje cechy nadrzędności sądu i podległości biegłego, gdyż
zadanie biegłego jest jednostronnie wyznaczane przez sąd; dlatego stosunek
ten nie podlega regulacji w sferze prawa cywilnego.
W uzupełnieniu koncepcji równorzędności stron podkreśla się także, że
ze względu na to, iż podstawową kategorią prawa cywilnego jest prawo
podmiotowe (które może być, ale nie musi być wykonywane), a także z uwagi
na obowiązującą w tej dziedzinie prawa zasadę autonomii woli, prawo to w
odróżnieniu od innych gałęzi prawa (w szczególności prawa karnego) nie
polega na systemie prostych nakazów i zakazów; funkcjonowanie jego nato-
miast wyraża się w poważnej mierze w aktywności i działaniach samych
zainteresowanych, a więc na swoistej "samoobsłudze".
Reasumując, prawo cywilne można określić jako gałąź prawa obejmującą
zespół przepisów normujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między
osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów.
Spośród omówionych trzech cech istotę prawa cywilnego oddaje kryterium
wymienione w tej definicji jako ostatnie, tj. metoda regulacji. Pozostałe
kryteria mogą występować w definicjach także innych gałęzi prawa i mają
raczej porządkowy charakter, a celem ich jest uplastycznienie definicji.
Nie należy jednak przypuszczać, że podane kryteria odgraniczające
prawo cywilne od innych gałęzi prawa, a zwłaszcza od prawa
administracyjnego, są wystarczające. Stały rozwój stosunków społeczno-
gospodarczych oraz wiążące się z tym komplikacje sprawiają, że wykonywanie
przez organy państwowe działalności organizatorskiej - a na tym polega
funkcja administracji państwowej, regulowanej przez prawo administracyjne -
nie może ograniczać się do tradycyjnej formy aktu administracyjnego, w
którym stosunek nad i podrzędności uwypukla się szczególnie dobitnie. Coraz
większą rolę odgrywają metody, które bądź wprost są zaczerpnięte z arsenału
prawa cywilnego (różnego rodzaju umowy czy porozumienia), bądź nie są
oparte na działaniu władczym (tzw. działalność społeczno-organizacyjna
|
