z., zagadnienie jest normowane przez wskazania po�rednie. Mianowicie, poprzez brzmienie formu� ustawowych wy��czaj�cych odpowiedzialno�� ze wzgl�du na
47 Poczytalno�� lub jej brak charakteryzuje � jak stwierdza B. Lewaszkiewicz--Petrykowska � osob� sprawcy w chwili dzia�ania. �Osoba, kt�rej post�powanie ma by� przedmiotem oceny, musi posiada� inteligencj� i wol� w stopniu dostatecznym do zrealizowania tego, czego od niej ��damy. Jest to konieczny warunek, bez kt�rego odpowiedzialno�� na zasadzie winy straci�aby sw�j charakter i sta�aby si� po prostu odpowiedzialno�ci� z tytu�u nienormalnego zachowania si�", Wina jako podstawa..., s, 101. Tak te� M. S o � n i a k, Elementy winy nieumy�lnej..., s. 156� 157.
48 Zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina jako podstawa..., s. 101�102; M. So�niak, Elementy winy nieumy�lnej...
49 Na rozbie�no�� stanowisk wskazuje B. Lewaszkiewicz-Petr ykow-s k a, Wina jako podstawa..., s. 103.
542
sytuacj� podmiotow� sprawcy. Formu�y te m�wi� jednak tylko og�lnie o wy��czeniu odpowiedzialno�ci, a nawet niekiedy o niemo�no�ci �poczytania winy" (zob. art. 427).
Moim zdaniem w�sza interpretacja poczytalno�ci i stosowne rozumienie jej zaprzeczenia, tj. niepoczytalno�ci, ma zalet� wi�kszej precyzji poj�ciowej. Poczytalno�� tym samym sprowadzi si� do stanu indywidualnych cech osobowo�ci cz�owieka, nie odbiegaj�cych od pewnej normy minimum. Granice tego minimum mog� by� p�ynne, a i zale�ne od konkretnych okoliczno�ci czynu sprawcy. Wszak�e stan niepoczytalno�ci, kt�ry powoduje wy��czenie odpowiedzialno�ci, zostaje ju� przez przepisy �ci�le wyznaczony.
Sformu�owanie podstawowej regu�y w omawianej materii znajduje si� w art. 425 � 1 k.c. Przepis pos�uguje si� terminologi� zbie�n� z przyj�t� w ksi�dze pierwszej � w art. 82 kodeksu, co pozwala na pe�niejsze na�wietlenie sensu, jaki nadaje si� niepoczytalno�ci, cho� sprowadza i mo�liwo�� uwag krytycznych50.
Stany niepoczytalno�ci w kontek�cie obu wy�ej wymienionych artyku��w, a w bezpo�rednim uj�ciu art. 425 � 1 kodeksu, wynikaj� z przyczyny, kt�ra musi ca�kowicie wy��cza� powzi�cie decyzji (rozeznanie) albo swobodne powzi�cie decyzji i wyra�enie woli, wynikaj�ce z przyczyn wewn�trznych, osobistych51.
Dodajmy, �e w odr�nieniu od rozwi�za� przyjmowanych w prawie karnym gmrvjpjt}7.pnip stopni"' pnpyytnlnnripi M�rp-TW> nzn.iRza jej wy-
��czenia, pozostaje bez wp�ywu, na odpowiedzialno�� cywiln�, rozpatrywan� z omawianego punktu widzenia (zob. wszak�e art. 440 k.c. odnosz�cy si� do ustalenia wysoko�ci odszkodowania).
Przyczyny niepoczytalno�ci � og�lnie rzecz bior�c � s� nast�puj�ce52:
(1) niedorozw�j psychiczny, jak g�upkowato�� od urodzenia, mato�kowa-to�� wynik�a w czasie p�niejszym itp.;
(2) choroba psychiczna, a wi�c stan patologiczny, jak szale�stwo, ostra schizofrenia, paranoja itp.;
(3) zaburzenia b�d� zak��cenia czynno�ci psychicznych, cho�by przej�ciowe (m.in. argument z art. 82 k.c), wynikaj�ce z przyczyn chorobowych lub czynnik�w wewn�trznych, je�eli wywar�y wp�yw w okoliczno�ciach konkretnego przypadku na impulsy dzia�alno�ci organizmu.
50 Sprowadzaj� si� one do stwierdzenia, �e tekst art. 425 � 1 k.c. nie jest dostatecznie zsynchronizowany z problematyk� czyn�w niedozwolonych, co wydaje si� s�uszne. �Nie jest pewne �� pisze B. Lewaszkiewicz-Petrykowska � czy w dziedzinie czyn�w niedozwolonych mo�na zawsze m�wi� o wyra�eniu woli. Trudno [...] uzna� za spos�b wyra�enia woli np. wybicie szyby w wyniku nieuwagi", Wina jako podstawa..., s. 102. i
51 Zbyt w�sko okre�la si� zatem niekiedy poczytalno�� jako zagadnienie �minimum rozeznania" (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, M. So�niak).
52 Por. uwagi Z. Mas�owskiego, [w:] Komentarz do k.c, s. 1032�1033.
Tu zastrze�enie, �e wyj�tkiem ustawowym co do ostatniej j. jest jej wyst�pienie wskutek u�ycia przez dzia�aj�cego napoj�\ j�cych lub innych podobnych �rodk�w (art. 425 � 2 k.c). Wprc wyj�tku jest uzasadniane wzgl�dami na prewencj�.
Co do przyczyn oznaczonych od (1)�(3) i ich nasilenia, .stanowisko bieg�ych lekarzy i psychiatr�w.
Momentem decyduj�cym dla oceny jest przy tym zawsze cl rz�dzenia szkody. St�d mo�liwo�� przyj�cia poczytalno�ci chorej psychicznie w razie dopuszczenia si� czynu niedozwo okresie tzw. lucidum intewallum.
Obok stan�w dot�d wymienionych na podstawie art. 425 k. ni� nale�y osobno:
(4) nieosi�gni�cie dostatecznego stopnia dojrza�o�ci w zakresii nia, swobodnej decyzji i jej wyra�ania przez osoby niepe�r okresie od 13 do 18 lat; hipoteza ta, przekonuj�co uzasadniona nie5*, jest w pe�ni usprawiedliwiona odbieganiem od normy po< w okre�lonych in casu sytuacjach z powodu wieku (zob. tak� wynikaj�cy z art. 426 k.c, kt�rego tekst nie wy��cza przyj�te
W przypadkach skrajnych wypada potraktowa� w ten s; niepoczytalno�� wynikaj�c� z wieku starczego, co wynika ze w art. 427 i 428 k.c. W�tpliwo�ci odnosz�ce si� do stanu ciele lectwo) sprawcy nale�y zd.m. rozstrzygn�� identycznie.
W odniesieniu do om�wionych przypadk�w nigdy nie jest < dla niepoczytalno�ci stan formalny ubezw�asnowolnienia ca�ko cz�ciowego sprawcy. Co najwy�ej mo�e on stwarza� podstaw nych domniema� faktycznych w materii przyczyny, oddzic chwili stanowczej na zachowanie si� ubezw�asnowolnionego.
Przyczyn� kolejn� i tym razem ca�kowicie sformalizowan mie prawa obowi�zuj�cego stanowi:
(5) wiek sprawcy, kt�ry nie uko�czy� trzynastego roku �yci k.c). Co do tej przyczyny, kodeks id�c w tym za potrzeb� w�tpliwo�ci i ka�dorazowych bada� osobowo�ci nieletnich v, kt�rym do�wiadczenie �yciowe przemawia za ich niepoczytah nikaj�c� z braku rozeznania ze wzgl�du na rozw�j fizyczny i wprowadza sztywn� regu�� legaln�.
Przyj�ta interpretacja stanu poczytalno�ci pozostawia ja kwesti� sytuacji, w kt�rych czynniki czy okoliczno�ci zewi woduj� wy��czenie ��wiadomego i swobodnego powzi�cia de ra�enia woli" wg tekstu art. 425 � 1 k.c.
53 Zob. E. Mielcarek, W sprawie odpowiedzialno�ci za szkodi przez ma�oletnich, NP 1966, nr 5. Zob. tak�e A. �mieja, Wiek spi jako przes�anka odpowiedzialno�ci cywilnej z tytu�u czyn�w niedozu 1979, z. 3, s. 123 i nast. Co do odmiennego pogl�du A. Szpunara � 43, II.
544
U�ycie w powo�anym przepisie wyraz�w �z jakichkolwiek powod�w" upowa�nia do stanowiska, �e przepis mo�e znajdowa� szersze zastosowanie ni� om�wione dot�d, a wi�c zastosowanie i do wp�ywu na zachowanie si� sprawcy czynno�ci zewn�trznych. Przyk�adem typowym mo�e by� sytuacja zwi�zana z wp�ywem tzw. przymusu psychicznego (gro�ba bezprawna), kt�ra w sferze czynno�ci prawnych jest traktowana jako wywo�uj�ca wad� o�wiadczenia woli (art. 87).
Prawid�owe rozstrzygni�cie kwestii powinno polega� jednak na przesuni�ciu dla tej sytuacji toku rozumowania na p�aszczyzn� obj�t� ni�ej wywodami lit. (b). Winy niejednokrotnie nie mo�na bowiem przypisa� nawet sprawcy poczytafnemu.