|
Fischera z początku 1944 r. w sprawie Warszawy „Rocznik Warszawski" 1960, nr 1.
12 Po powstaniu warszawiacy szeroko napłynęli do Częstochowy i okolicy. Tu znalazła się część profesury warszawskiej, „Radosław" — Jan Mazurkiewicz, gen. Fieldorf, rodzina Rapackiego. W tym mieście ukrywała się Z. Kossak-Szczucka.
= WPŁYW WOJEN ŚWIATOWYCH!
NA STAN LUDNOŚCI~WARSZAWY 15;
Przy rozszerzeniu 1951 r.obszaru miasta ' zwiększającego dność o 160 tyś.
W 1938 powiększono obszar Warszawy o ponad 1600 ha, lecz przefmowania nowych obszarów do czasu wojny nie zakończono
nowych granicach 1916 r
1790
1 IX 1939
1943
obozów w Rzeszy. Przez obóz przejściowy w Pruszkowie, gdzie dokonywano segregacji, przeszło ok. 500 tyś. mieszkańców Warszawy i 100 tyś. z okolicy, przez inne obozy, jak Ursus, 50 tyś.1S W styczniu 1945 r. ludność stolicy spadła do 140 tyś. zamieszkałych w Warszawie wyzwolonej — prawobrzeżnej części miasta. Jeżeli I wojna światowa przyniosła spadek ludności Warszawy o 20%, to podczas II wojny stolica przeżyła największą ludnościową klęskę w swoich dziejach. W konsekwencji także tego dzisiaj miasto w granicach obszarowych z lat międzywojennych (bez poszerzenia obszaru miasta w 1951 r.) nie osiągnęło jeszcze poziomu ludności z owych lat.
W okresie okupacji pewnemu zmniejszeniu uległa również ludność Lulblina, Radomia, Kielc i Częstochowy. Do wyjątków należy Kraków. Usunięcie z niego około 60 tyś. Żydów zostało zrekompensowane napływem urzędników niemieckich14 i napływem Polaków, szczególnie wysiedleńców z Poznańskiego. W 1943 r. ludność Krakowa wykazuje w porównaniu z 1939 r. wzrost o 60 tyś. W 1944 r. wzrost ten zmniejszył się o 34 tyś.1S Przyrost jest jednak pozorny. Przyłączenie z powiatu krakowskiego do miasta w maju 1941 r. 27 gmin wiejskich w całości i dwóch częściowo dało przyrost mieszkańców o 90 tyś. Tak więc w granicach z 1939 r. Kraków również wykazuje ubytek.
13 A.' Borkiewicz, Powstanie warszawskie 1944, Warszawa 1957, s. 694. Dane o liczebności osób, które przeszły przez Pruszków, są rozbieżne, wahają się od 400 do 685 tyś.
14 Niemcy cywilni w Krakowie liczyli w 1939 r. l tyś., w końcu 1941 r. — 24 tyś. (AGKBZH, Akta Buhlera, t. 40, k. 54).
15 Wpływ na to wywierał zakaz osiedlania się Polaków w Krakowie. ,
TABL. 8. LUDNOŚĆ MIAST POLSKICH W GENERALNEJ GUBERNI PODCZAS OKUPACJI •
(w tyś. mieszk.)
Miasto Lata
1931 1.939 koniec 1941 1 III 1943 22 V 1944 IX 1944
Warszawa 1180 1289 1352 1 009** 939 poniżej
100 tyś.
Kraków 219 259 330 319 285
Lublin 112 122 • 96 84
Radom 78 • • 94 68
Kielce 58 . • 57 50
Częstochowa 117 138 • 112 104
Źródła: Mały rocznik Statystyczny 1939; Amtliches Gemeinde- und Dorfyerzeich-nis, GUS sygn. 1402; AWW sygn. 398.
• Dane nie obejmują Ukraińców, Wehrmachtu, SS, policji.
*• L. Landau (op. cit., t. II, s. 264) notuje 13 III 1943, że w Warszawie wydaje się 970 tyś. kart żywnościowych, spis zaś wyniósł 935 tyś. mieszkańców.
W jeszcze większym stopniu wyludniły się małe miasta i miasteczka zamieszkiwane licznie przez ludność żydowską 16. Przecież w 1931 r. Ży-
16 Jeżeli przemiany ludnościowe i społeczne zachodzące w dużych miastach wywołały już spore zainteresowanie historyków, to zainteresowanie to nie objęło miasteczek. W tej sytuacji ograniczymy się do przykładowego scharakteryzowania przemian w miasteczku Wiskitki, stanowiącym już przedmiot analizy socjologicznej w pracy J. Malanowskiego, Przemiany społeczne w podwarszawskim miasteczku w latach 1938 - 1960, Warszawa 1964.
Do 1941 r. życie gospodarcze i struktura społeczna tego miasteczka nie uległy poważniejszym zakłóceniom. Nastąpiły one dopiero po przesiedleniu ludności żydowskiej do getta w Warszawie, częściowym wymordowaniu ludności żydowskiej stanowiącej V> mieszkańców. Wiskitki utraciły wówczas niemal zupełnie swój pierwiastek miastotwórczy. Społeczne skutki usunięcia ludności żydowskiej były wielorakie. Przede wszystkim nastąpiło zahamowanie życia gospodarczego w miasteczku, zastój w jego działalności. Wielu Polaków zatrudnionych u pracodawców żydowskich straciło zajęcie. Konsekwencje dla wsi wyraziły się w utracie pośrednika w skupie produktów rolnych i konsumenta tych produktów. Wyludnienie się Wiskitek sprzyjało podniesieniu się znaczenia Żyrardowa.
Ludność polska nie była przygotowana ekonomicznie do przejęcia po Żydach ich warsztatów pracy, a to zarówno na skutek braku kwalifikacji, jak i środków pieniężnych. Wobec dużego zapotrzebowania na usługi wielu czeladników pracujących dotychczas u rzemieślników żydowskich rozpoczęło własną praktykę prywatną. Imano się rzemiosła bez dostatecznego przygotowania, nawet w branżach, które były dotychczas monopolem Żydów. Część mieszkańców wzięła się do handlu, próbując zastąpić sklepikarzy żydowskich.
W Wiskitkach powstał podczas wojny poważny ośrodek handlu cukrem, który wykradano z pobliskiej cukrowni w Guzowie, gdzie pracowało wielu mieszkańców. Drogą nielegalnego handlu zaopatrywano Żyrardów i inne miejscowości.
Napływ ludności do Wiskitek był niewielki, sięgał 1/10 przedwojennego stanu ludności.
Podobny kierunek przemian struktury społecznej był typowy dla miasteczek dawnej Kongresówki i Małopolski, w których znaczny odsetek mieszkańców sta-
U
s
N H O
ta O
h> H Z J < K K Z
O
D
O
O D O
K
<
g
H
K h m
3 IO co CM * c- 00 CM IO 00 «"H C-CO IO O5 S co c- . •* CO TT IO CO CO Tl< m
" CO CM CM CM
o T! CM CO OO CO •-! co •* CM T-H »-l ^ O 10 co t-C» CO IO 10 . IO 00 CO O O> CM ,-H CM
CO 1* CM CM CM eg
CO
o •a CL) X! CO co co 10 CM O5 •*< O CO C- ^ t— i— 1 c- eg CM CM O5 IO c-o 5! . IO >-H CM l> eg ri co C- CM
p •" CM 1-1 ł-H CM I— ł
^ g CO tO ai Ol Ol CO CJ5 CO o •* CM CO CO ^-i CM eg eg HH eg co c-co . O OO CO 10 *-i co eg eg 05 •*
^ co co co eg
*
O O co co CM i—l O5 CM i-l O5 ^ t- o eg CO rC co O O CO IO CO O TH T— 1 co to CO o ł— 1 co eg • ^ IO CO C-CO i-l t-l CO Ol
N ca ti j— 1 . co IO IO . . . CM CO •*
co o 10 eg
^ co eg
O o . co co CO i-l IO t- CM .
co CO rH
CM CM
O) co w T3 OJ & • IO . CM CM ca * * * CM CM 05 ł-H • • • CO O5 CO •* CO C- . t- CM 1-H
O5 ł-H ^
M CO o X HH 1< i-< CO CM
m 00 O CO i-ł
^ O5 »-l CO T-H
M eo CM
o 0 ' . s o 00 co • • « f-i • • • i> c- 10 eg co eg 10 co co 10 co — i 05
•O
|
