Zwłaszcza prawo do wolności religijnej oraz szacunek dla sumienia
poszukującego prawdy uważane są coraz powszechniej za fundament integralnie pojętych praw osoby54.
Tak zatem pogłębiona wrażliwość na godność ludzkiej osoby i na jej wyjątkowość, a także należny respekt
dla decyzji sumienia stanowi niewątpliwie pozytywny dorobek współczesnej kultury. Wrażliwość ta, sama
w sobie autentyczna, wyrażana jest na różne sposoby, mniej lub bardziej odpowiednie. Niektóre z nich jed-
nak odchodzą od prawdy o człowieku jako stworzeniu Boga i Jego obrazie i dlatego muszą zostać skorygo-wane lub oczyszczone w świetle wiary55.
32. I tak, w niektórych nurtach myśli współczesnej do tego stopnia podkreśla się znaczenie wolności, że
czyni się z niej absolut, który ma być źródłem wartości. W tym kierunku idą doktryny, które zatracają zmysł
transcendencji lub które otwarcie deklarują się jako ateistyczne. Sumieniu indywidualnemu przyznaje się
prerogatywy najwyższej instancji osądu moralnego, która kategorycznie i nieomylnie decyduje o tym, co
jest dobre, a co złe. Do tezy o obowiązku kierowania się własnym sumieniem niesłusznie dodano tezę, we-
dle której osąd moralny jest prawdziwy na mocy samego faktu, że pochodzi z sumienia. Wskutek tego za-
nikł jednak nieodzowny wymóg prawdy, ustępując miejsca kryterium szczerości, autentyczności, „zgody z
samym sobą”, co doprowadziło do skrajnie subiektywistycznej interpretacji osądu moralnego.
Jak łatwo zrozumieć, istnieje związek między tą ewolucją a kryzysem wokół zagadnienia prawdy. Zanik idei
uniwersalnej prawdy o dobru, dostępnym poznawczo dla ludzkiego rozumu, w nieunikniony sposób dopro-
wadził także do zmiany koncepcji sumienia: nie jest już ono postrzegane w swojej rzeczywistości pierwot-
nej, czyli jako akt rozumowego poznania dokonywany przez osobę, która w określonej sytuacji ma zastoso-
wać wiedzę uniwersalną o dobru i tym samym wyrazić swój sąd o tym, jaki sposób postępowania należy
uznać tu i teraz za słuszny. Powstała tendencja, by przyznać sumieniu jednostki wyłączny przywilej auto-
nomicznego określania kryteriów dobra i zła oraz zgodnego z tym działania. Wizja ta łączy się z etyką in-
dywidualistyczną, według której każdy człowiek staje wobec własnej prawdy, różnej od prawdy innych.
Posunięty do skrajnych konsekwencji, indywidualizm prowadzi do zaprzeczenia samej idei natury ludzkiej.
Te różnorodne koncepcje stanowią podłoże nurtów myślowych, według których istnieje antynomia między
prawem moralnym a sumieniem, między naturą a wolnością.
33. Paradoksalna sprzeczność polega na tym, że choć współczesna kultura przyznaje tak wielkie znaczenie
wolności, zarazem radykalnie tę wolność kwestionuje. Dyscypliny naukowe określane wspólnym mianem
„nauk o człowieku” słusznie zwróciły uwagę na uwarunkowania natury psychologicznej i społecznej, które
wpływają na sposób, w jaki człowiek korzysta z wolności. Wiedza o tych uwarunkowaniach oraz uwaga im
poświęcona to ważne osiągnięcia nauki, które znalazły zastosowanie w różnych dziedzinach życia, na przy-
kład w pedagogice lub w wymiarze sprawiedliwości. Niektórzy jednak posuwają się dalej i wychodząc poza
uprawnione wnioski, jakie można wyciągnąć z tego rodzaju obserwacji, podają w wątpliwość lub wręcz
negują samą realność ludzkiej wolności.
Należy także wspomnieć o pewnych nadużyciach w interpretacji badań naukowych w dziedzinie
antropologii. Wskazując na wielką różnorodność tradycji, obyczajów i instytucji, istniejącą w ramach
ludzkiej cywilizacji, dochodzi się, jeśli nie zawsze do negacji istnienia uniwersalnych ludzkich wartości, to
przynajmniej do relatywistycznej koncepcji moralności.
15

34. „Nauczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne?” Pytanie moralne, na które odpo-
wiada Chrystus, nie może pomijać zagadnienia wolności, przeciwnie — stawia je w samym centrum, ponie-
waż nie istnieje moralność bez wolności: „Człowiek (...) może zwracać się do dobra tylko w sposób wolny”56. Ale o jakiej wolności tu mow a? Wypowiedź Soboru skierowana do ludzi współczesnych, którzy „wy-soko sobie cenią wolność” i „żarliwie o nią zabiegają”, ale często „sprzyjają jej w sposób fałszywy, jako
swobodzie czynienia wszystkiego, co tylko się podoba, w tym także i zła”, ukazuje im „prawdziwą” wol-
ność: „Wolność prawdziwa (...) to szczególny znak obrazu Bożego w człowieku. Bóg bowiem zechciał czło-
wieka pozostawić w ręku rady jego (por. Syr 15, 14), żeby Stworzyciela swego szukał z własnej ochoty i
Jego się trzymając, dobrowolnie dochodził do pełnej i błogosławionej doskonałości” 57. Jeśli istnieje prawo
do poszukiwania prawdy na własnej drodze, to bardziej podstawowy w stosunku do niego jest ciążący na
każdym człowieku poważny obowiązek moralny szukania prawdy i trwania przy niej, gdy się ją odnajdzie58.
To miał na myśli kard. J. H. Newman, wybitny obrońca praw sumienia, gdy głosił z naciskiem, że „sumienie ma swoje prawa ponieważ ma obowiązki” 59.
Niektóre nurty współczesnej teologii moralnej, pozostając pod wpływem wspomnianych tendencji subiek-
tywistycznych i indywidualistycznych, interpretują w nowy sposób związek wolności z prawem moralnym,
z naturą ludzką i z sumieniem, proponując nowe kryteria moralnej oceny czynów. Nurty te, choć różnorod-