700, a na obss
rac,'r mniej rozwini�tych ~ r�wnie� i p�niej.gs Autorytet i pot�ga arys
gg rrzemiany ustro owe (poza Prtenami)
kracji zapewnia�a jej tak�e bezsporne kierownictwo w dziedzini.e koloni-
zacji, gdy� ona organizowa�a ekspedycje i zak�ada�a kolonie, i z jej te�
szereg�w wychodzili za�o�yciele, tacy jak Archias w Syrakuzach cz Cher-
sikrates na Korkyrze, ez�onkowie rodu Bakchiad�w. Nie mo�na zaprzeczy�,
�e arystokraci s�u�yli dobrze swej ojczy�nie. Im nale�y przypisa� wielkie
osi�gni�cia okresu archaicznego: utworzenie miast-pa�stw, rozkwit uztuki
greckiej i ekspansj� kolonialn�.
W wi�kszo�ci pa�stw rz�dy arystokratyczne by�y bardzo trwa�e. Akcep-
towa� je og� obywateli, kt�rzy byli r�wnie� zorganizowani systemem
plemiennym i wyznawali te same zasady spo�eczne i religijne. Chocia�
zar�wno inicjatywa polityczna, jak w%adza wykonawcza by�y w r�kacli
arystokrat�w, nic nie wskazuje na to, aby Zgromadzenie Ludowe przesta�o
istnie�. Prawdopodobnie wyra�a�o ono jedynie swoj� opini� w wa�nycli
sprawach dotycz�cych stosunk�w mi�dzypa�stwowych, polityki kolonial-
nej, w�asno�ci ziemi itd. oraz wybiera�o kandydat�w wyznaczonych uprze-
dnio spo�r�d ograniczonej grupy. W tych kwestiach jednak powa�ny kon-
flikt by� nieprawdopodobny. W pa�stwach doryckich bowiem Zgromadze-
nie by%o na r�wni z arystokracj� zainteresowane utrzymaniem przywilej�w
obywateli wobec poddanych i periojk�w, a w pa�stwach zamorskich -
wobec niewolnik�w i barbarzy�c�w. Tam, gdzie arystokracja zachowa�a
solidarno�� i dostosowywa�a si� do zmieniaj�cych si� powoli warunk�w,
przetrwala ona do V lub IV stulecia.
Wcze�ni prawodawcy przyczynili si� cz�sto do przed�u�enia trwa�o�ci
rz�d�w arystokracji. Fejdon i Filolaos, prawodawcy korynccy, utrzymali
liczebno�� klasy uprzywilejowanej i system w%asno�ci ziemskiej w Koryn-
cie i Tebach przez zmian� praw dziedziczenia i adopcji.s7 W Lokrach Epi-
zefyryjskich oko�o r. 660 Zaleukos ustali� kary za przest�pstwa i uporz�dko-
wa� post�powa.nie s�dowe, a by� mo�e, wyda� tak�e prawo zabraniaj�ce
sprzeda�y pierwotnych kleroi i utrudni� sprzeda� d�br wt�rnych: W Kata-
nie Charondas zreformowa� wymiar sprawiedliwo�ci, a w Chalisidyce
Androdamas z Rhegion, pewno pod wp�ywem Charondasa, udoskonali� pra-
wa dotycz�ce proces�w o zab�jstwo i spadek.8g Prawodawcom tym chodzi%o
g��wnie o trzy zagadnienia. Poniewa� prawa obywatelskie zale�a�y od po-
siadania ziemi (lcleros), przeniesienie w�asno�ci przez sprzeda� lub spadek
zmniejsza�o liczb� obywateli, zwi�ksza�o za� w�asno�� ziemsk� bogaczy.
Aby zapobiec tej tendencji, utrzymywano sta�� liczb� maj�tk�w i wyda-
wano prawa pozwalaj�ce na adopcj� oraz chroni�ce kobiety -spadkobier-
czynie. Drugi problem nasuwa� wymiar sprawiedliwo�ci w s�dach iratrii
i rod�w. Powszechne by�o niezadowolenie z "niesprawiedliwych w5-rak�w
przekupnych kr�l�w" 89 tzn. arystokrat�w, kt�rzy przewodniczyli tym
,
s�dom, tote� trzeba by�o pow�ci�gn�� ich w�adz�. Po trzecie -morderstwo
lub zab�jstwo prowadzi�o do krwawej zemsty ze strony rodu ofiary i przy-
i
nosi%o zmaz� pa�stwu; ograniczy� te skutki mog�o tylko wprowadzen;
s�du. pa�stwowego. Tam, gdzie prawodawcy rozwi�zali takie problemy, za
pobie�ono niebezpiecze�stwu krwawego przewrotu.
Li.czne pa�stwa rz�dzone przez arystokracj� przekszta�ci�y swoje inst
tucje pokojowo. Na przyk%ad w Heraklei Pontyjskiej i w Massalii, o i:
ojciec by� cz�onkiem Rady, nie m�g� sta� si� nim starszy syn, i podobni
je�li starszy brat by� ez�onkiem, nie m�g� nim by� m�odszy. P�niej zaka2
te straci�y wa�no�� i Rada wzros�a w Haraklei Pontyjskiej do 600 cz�onk�i
a prav%dopodobnie tak samo w Massalii.9� W innych wypadkach o udzia:
w rz�dach zacz�o decydowa� nie urodzenie, lecz bogactwo lub zas�ugi wo,
skowe. Taka zmiana przekszta�ca�a arystokracj� w oligarchi�, je�li u�5
takiego terminu dla unikni�cia okre�le�: "oligarchia arystokratyczna
i "oligarchia plutokratyczna". Na przyk�ad w Rhegion klas� rz�dz�c� by
potor ^rkowie osadnik�w messe�skich; pierwotnie wybierano ich na urz�d
na podstawie pochodzenia, lecz p�niej byli obierani ze wzgl�du na kw
lifikacje maj�tkowe.91 Rada w Rhegion liczy%a 1000 cz%onk�w tak ja
w Lokrach Epizefyryjskich, Katanie, Krotonie i w Opus w Lokrydz:
Epik:. emidyjskiej. Chodzi�o tu prawdopodobnie o Zgromadzenie ca�ej luc
no�ci, kt�rego w%adza by�a r�wnie ograniczona, jak pod rz�dami arysta
kracji.. W eolskiej Kyme i w jo�skim Kolofonie, gdzie cia�o rz�dz�ce 1
czy%e 1000 cz%onk�w, nie by�o prawdopodobnie w og�le Zgromadzenia.
W i.nnych pa�stwach rz�dzi�a skrajna oligarchia, bez odwo�ywania si� �
prawa i Zgromadzenia obywatel'i. Taka oligarchia (dynasteia) panowa
w Te aach, w Larisie, Farsalos i Krannon, gdzie pojedyncze rodziny wy;
szej arystokracji nagromadzi�y wielkie bogactwa.�
3. TYRANIA NA KONTYNENCIE
W pa�stwach, kt�re nie potrafi�y rozwi�za� omawianych problem�v
zdar za%o si� cz�sto, �e w�adz� zagarniali poszczeg�lni ludzie. Ich absolutr
rz�dy okre�lano greckirri s�owem monarchia (jedynow�adztwo) lub lidy
skim tyrannis, kt�re przyj�o si� powszechnie. Pochodzenie tyranii za
ciemniaj� r�norodne czynniki. Sami tyrani swe doj�cie do w.�adzy stara
si� przedstaivi� w jak najlepszym, a ich przeciwnicy w jak najgorszp
�wie�ie. Gdy tyrani byli u w%adzy, ich dzia�alno�� uwydatnia�a wewn�trzn
roz�a::n w pa�stwie i kra�cowo zaostrza�a rozbie�no�ci w s�dach ich zwc
lennik�w i przeciwnik�w. W IV wieku nowe pokolenie tyran�w pojav
si� z odmiennych przyczyn, kt�re polityczni my�liciele tego stulecia b��
sk�onni przenosi� wstecz do VI wieku. Uznaj� oni przede wszystkim, :
r�wn.�e� wcze�ni tyrani wyro�li z zawodowych demagog�w (demagogoa
przyw�dc�w stronnictw demokratycznych. Jednak�e, aby w�a�ciwie zrc
zumie� przyczyny powstania tyranii, nale�a�oby raczej oprze� si� na do-
�wiadczeniu tych pa�stw, kt�re unikn�y jej w VII i VI wieku, oraz na
pogl�dach takich autor�w, jak Solon, Teognis, Herodot i Tukidydes.
"Kiedy tak pot�nia�a Hellada -pisze Tukidydes -i wi�cej jeszcze
ni� poprzednio zdobywa�a zasob�w pieni�nych, wraz z zwi�kszaniem si�
dochod�w w miastach cz�sto pojawia�y si� tyranie." s4 To zdanie znajduje
potwierdzenie w fakcie, �e najwcze�niej powsta�y tyranie w Sykionie, Ko-
ryncie i Megarze, w�wczas wielkich o�rodkach handlowych. Szybki wzrost
bogactwa zaostrza� problemy, kt�re n�ka�y wiele pa�stw w VII stuleciu.