|
Skupimy się natomiast na pewnych ogólniejszych sprawach teoretycznych i metodologicznych, wobec których musi zająć stanowisko każdy
'' autor jakiejkolwiek wersji tej analizy. Zaczniemy od wprowadzenia konwencji graficznej, która pozwoli nam jaśniej przedstawić te sprawy. Konwencja nasza będzie polegać na przedstawianiu składników sensu w postaci . angielskich przymiotników drukowanych dużymi literami. Zamiast mówić, że pojęcie `mężczyzna' jest iloczynem pojęć `człowiek', `dorosły' a `płci męskiej' powiemy, że sens leksemu mężczyzna jest iloczynem składników HUMAN `ludzki', ADULT `dorosły' i MALE `męski'. Co tu oznacza termin iloczyn, powiemy później. Omówimy również relację, jaka łączy pojęcia HUMAN, ADULT, MALE jako składniki sensu leksemu mężczyzna z pojęciami `human', `adult' i `male' jako znaczeniami zwyczajnych leksemów angielskich human, adult i male.
Czy MALE jest identyczne z `male', ADULT z `adult' itd. ? Jedna z odpowiedzi na to pytanie głosi, że w zasadzie między znaczeniami leksemów a. pojęciami atomowymi (czyli składnikami), na które można rozłożyć te znaczenia, trzeba nakreślić ostrą granicę; że więc MALE i ADULT nie naIeży utożsamiać z `male' i `adult'. MALE, ADULT itd. są tu traktowane jako elementy zbioru uniwersalnych pojęć atomowych, które mogą, ale nie muszą być zleksykalizowane * w poszczególnych językach; leksykalizacja polega na istnieniu leksemu; którego znaczenie zawiera tylko jeden z tych składników atomowych. Stąd wniosek, że różne języki niekoniecznie leksykalizują te same składniki sensu i niekoniecznie łączą je w ten sam sposób. Przyjmujemy na razie to stanowisko, które, jak widzieliśmy, pozwala semantykowi strukturaliście7 uniknąć skrajnego relatywizmu (por. 8.3).
Z kolei musimy zapytać o znaczenie wyrazu iloczyn w takich np. wyrażeniach, jak to, że `mężczyzna' jest iloczynem składników MALE, ADULT i HUMAN. W danym wypadku przez iloczyn rozumiemy koniunkcję: zakresem leksemu mężczyzna jest wspólna część zbiorów M, A i H, których treścią są odpowiednie pojęcia atomowe MALE, ADULT i HUMAN {por. 6.4). Taka interpretacja terminu iloczyn, choć rzadko formułowana
explicite, leż najwidoczniej u podstaw większości dawniejszych prac na temat analizy składnikowej - zarówno europejskich, jak i amerykańskich. Tak np. trzeba zapewne rozumieć analizę francuskich leksemów -chaise `krzesło', fauteuil `fotel', canape' `kanapa' i taóouret `taboret' na składniki I DO SIEDZENIA, Z'NOGAMI, Z OPARCIEM, Z PORĘCZ, AMI i DLA JED"EJ OSOBY w znanej pracy Pottiera (1964). Podobnie pojmować chyba należy analizę sensu leksemów baran, owca, mężczyzna, kobieta, chłopiec, dziewczynka, ogier, klacz u Hjelmsleva (1959) oraz analizę czterech rzekomo odrębnych sensów angielskiego leksemu bachelor (m, in. `kawaler') u Katza i Fodora (1963).
Z drugiej strony analiza słownictwa pokrewieństw wymaga najczęściej przyjęcia zarówno koniunkcji składników sensu, jak i ich dysjunkcji. Tak np. sens leksemu szwagier można przedstawić za pomocą pojęcia MALE . oraz dwumiejscowych predykatów relacyjnych SPOUSE-OF`współmałżonek' i SIBLING-OF `ktoś z rodzeństwa' w następujący sposób: MALE (x) & (SPOUSE-OF-SIBLING-OF (x, y) v SIBLING-OF SPOUSE-OF (x, y)). Jak widać z tego przykładu, połączenie koniunkcji z dysjunkcją każe odróżnić od siebie takie struktury jak (X (Y + Z)) i ((X + Z). Ze strukturą bowiem (X Y + Y Z) jest identyczna zakresowo tylko struktura (X (Y + Z)), a nie ((X + Z). Tak np.' jeżeli x jest szwagrem y, to jest albo mężczyzną (x) i współmałżonkiem (y) siostry (z) y albo mężczyzną (x) i bratem (z) współmałżonka (y) y. Nasz przykład dowodzi również dwu innych rzeczy: po pierwsze tego, że w wypadku predykatów relacyjnych typu SPOUSE-OF-(x, y) i SIBLING-OF (x, y) trzeba uwidaczniać kierunek relacji; po drugie zaś tego, że relacje złożone typu SPOUSEOF-SIBLING-OF i SIBLING-OF-SPOUSE-OF należy definiować w taki sposób, żeby uwidocznić, że nie muszą one koniecznie być równoważne ze sobą. Nie należy więc twierdzić, że sens leksemu jest nieuporządkowanym zbiorem składników - że np. `szwagier' jest iloczynem składników MALE; SPOUSE i SIBLING. Jak widzieliśmy (por. 9.2), pojęcia SIBLING-OF SPOUSE-OF i SPOUSE-OF-SIBLING-OF nie muszą być zleksykalizowane za pomocą tego samego leksemu; może się też zdarzyć, że decyduje, pleć nie x-a, lecz y-a lub obu. Teoretycznie możliwe jest rozróżnienie leksykalne czterech rodzajów szwagra: po pierwsze MALE (x) & MALE (y) & SIBLING-OF-SPOUSE-OF (x, y), kiedy x jest bratem żony y-a; po drugie MALE (x) & FEMALE (y) & SIBLING-OF-SPOUSE-OF (x, y). kiedy x jest bratem męża kobiety (y); po trzecie MALE (x) 8c MALE (y) & SPOUSE-OF-SIBLING-OF (x, y), kiedy x jest mężem siostry y-a ;
30 20 - Semantyka 1
304
po czwarte wreszcie MALE (x) & FEMALE (y) & SPOUSE-OF-SIBLINGOF (x, y), kiedy x jest mężem siostry kobiety y. Które z tych relacji wyróżnia dany język, to inna sprawa.
|
