co są najgotowsi do ofiary? Posłuchajcie! Chcecie walki? Macie ją przed sobą; godna Polski i polskich dzieci, będzie to bój nie mniej srogi, nie mniej...

Dzieci to nie książeczki do kolorowania. Nie da się wypełnić ich naszymi ulubionymi kolorami.

Przez lat trzydzieści milczeliśmy i schylali głowy, nie
śmiejąc ust otworzyć; walczmy teraz, stając w obronie praw naszych, tym orężem, którego
Chrystus nauczył: nie mieczem Piotra, ale miłością Pawła i ewangeliczną cnotą.*
— Z Moskwą?… — zakrzyknął Młot — To tak, jakbyś powiedział, żeby do Cygana mówić
po łacinie lub z bydlęciem prowadzić dysputę teologiczną. Na cóż się to przydało?… Cnotą!…

* miecz Piotra… miłość Pawła — Według Ewangelii św. Piotr miał stanąć w obronie Chrystusa podczas Jego
pojmania przez wysłanników Piłata i uciąć mieczem ucho jednemu z nich, Malchusowi. Św. Paweł nauczał, że istotą
wiary Chrystusowej jest miłość bliźniego — Sybirak zaleca zatem moralne środki walki z wrogiem, zamiast
wystąpień zbrojnych.
Tak, ale cnotą rzymską, virtute, potęgą ramienia; innego języka Moskal nie rozumie nad pięść
między ślepie.
— Ale pięść nasza nie jest dosyć silna — odparł Sybirak wzdychając. — Cóż byście rzekli o
człowieku, który by wyzywał nieprzyjaciela na słabszą rękę, na lewą, gdy ma drugą mocniejszą?
Los chciał, by nas otoczyli i ścisnęli wrogowie potężni; naprzeciwko nim już nie lichych sił ciała,
ale siły ducha, co przenosi góry i wypełnia otchłanie, użyć potrzeba.
— Tak!… I znowu cierpieć wieki… i do nieskończoności dźwigać to jarzmo upokorzenia,
szyderstwa, nędzy, aż wszelką siłę ducha zabije katowska pletnia*.
— A któż ci powiedział, że dźwigając właśnie, zamiast tracić, nie nabieramy sił? Masz tego
dowody na kraju i na sobie. Gdzie niewola jest lżejszą, tam miłość dla ojczyzny osłabła; Moskale
to swym barbarzyństwem przerabiają nas na bohaterów i męczenników, jakich nawet nędze i
tęsknoty wygnania uczynić nie potrafiły.
— Nie! — odrzekł Młot, uderzając ręką w stół wedle swego obyczaju. — Nie! Trzydzieści lat
minęły w spokoju… potrzebujemy walki i krwawej łaźni dla pokrzepienia. Myślisz pan, że ja, co
nie mam lat dwudziestu, że towarzysze moi, równie gorący jak ja i równo młodzi, nie widzimy
całego zuchwalstwa planów naszych? Ale dlatego że one są materialnie niemożliwe, wierzymy w
nie, mamy głęboką wiarę cudów; wiemy, że garść studentów porywająca się na państwo
czterdziesto– czy sześćdziesięciomilionowe, którego Francja i Anglia pokonać nie mogły,
wydadzą się szaleńcami… ale rachujemy też na zgniliznę, co toczy to cielsko olbrzyma. W tej
moskiewskiej bryle odzywa się też pragnienie swobody, ruszają powoli składowe jej pierwiastki,
rozpoczyna dezorganizacja. Ręka Mikołaja tylko mogła ten chaos fermentujący powstrzymać od
rozkładu mrozem despotyzmu, tak jak Syberia lat tysiące zamarzłego przechowywała mamuta.
Naszymi sprzymierzeńcami są choroby nieprzyjaciela: jego głupota i upór.
— Tak, ale wy się wybieracie jutro w pochód, jak widzę — przerwał Sybirak — gdy długo
jeszcze nie możecie być doń gotowi… Lud…
— Lud będziemy mieli za sobą — porywczo przerwał młody człowiek — kupiemy go sobie
ziemią.
— Lud już się jej skądinąd spodziewa, a rządowi bodaj więcej niż nam wierzy, cośmy mu ją
przyrzekali lat tyle… i nie dali nic dotąd. Na lud potrzeba lat długich i wielkiej z naszej strony
cierpliwości.
— Gorąco namiętnej walki szybko doprowadza do dojrzałości — rzekł Młot. — Lud się da
pociągnąć! Tylko odwagi, tylko zuchwalstwa!…