Z drugiej strony, konflikt między klasami pozbawionymi spójno­
ści nie byłby efektywny.
Omawiani autorzy nie poruszali szerzej zagadnień metody badań społecznych. Przyjęcie modelu wpływa na wybór postulatów badawczych. Równocześnie jednak postulują oni łączenie podejścia konfliktowego z funkcjonalnym. O ile Rex proponuje sposób tego połączenia (w obrębie podsystemów czyli klas —
analiza -funkcjonalna, w obrębie całości obejmującej dwie klasy
— analiza konfliktowa), o tyle Dahrendorf stawia ogólną tezę,
że przy wyjaśnianiu jednych problemów trzeba przyjąć model
konfliktowy, a przy wyjaśnianiu innych — model (i metodę)
funkcjonalny.
Według Dahrendorfa naukowe (choć nie filozoficzne) podej­
ście musi być eklektyczne, to znaczy ma być konstruowaniem
modeli na podstawie dających się wprawdzie między sobą uzgodnić założeń, ale założenia te mogą być zaczerpnięte z różnych, nawet przeciwstawnych (gdy traktujemy je całościowo) koncepcji (Dahrendorf 1972a: 118). Dahrendorf odrzuca zdecydowanie koncepcje, których twórcy przypisują im monopol na prawdę,
uznają je za niepodważalne, a równocześnie naukowe. Stąd między innymi jego niechęć do teorii krytycznej Instytutu Frankfurckiego i akceptacja podejścia Karla R. Poppera, według którego rozwój wiedzy dokonuje się poprzez stałe popełnianie i przezwyciężanie błędów. Podobną koncepcję rozwoju wiedzy przyjmuje też, choć z pewnymi zastrzeżeniami, John Rex (Dahrendorf 1972a: 73 - 74; Dahrendorf 1969; Dahrendorf 1976; Dahrendorf 1972b: 292-294; Rex 1973: 18, 21). Zarówno model, jak i metodę stosowaną przez obu badaczy można uznać za spełniające przyjęte w tej pracy kryteria podejścia dialektycznego.
DIALEKTYKA JAKO ZESTAW POSTULATÓW BADAWCZYCH
W pobliżu naturalistycznego bieguna współczesnej socjologii
dialektycznej znajdujemy nie tylko w miarę pełne teorie i modele, ale też propozycje wyrywkowe, zespoły założeń i postula-102
tów nie powiązanych ze sobą, zaczerpnięte z różnych tradycji i szkół socjologicznych. Jednym z przykładów jest artykuł Louisa
Schneidera, który wymienia elementy „odchylenia dialektycznego" w socjologii. Chodzi mu o nacisk na: (1) pojawienie się nieoczekiwanych konsekwencji ludzkich działań, (2) przesunięcie celów w trakcie działania, (3) przystosowywanie się struktur do otoczenia, kosztem możliwości ich rozwoju, (4) „rozwój' przez
konflikt" (autor podkreśla jednak, że problemu konfliktu nie
można uznać za centrum dialektyki) itp. Przedstawiane przez
Schneidera aspekty podejścia dialektycznego pochodzą z różnych
teorii, nie wiadomo przy tym, czy jego zdaniem pojawienie się
jednego z nich w jakiejś koncepcji wystarczy, aby przypisać jej
wspomniane „dialektyczne odchylenie", albowiem w ujęciu
Schneidera mają one niejasny status metodologiczny. W sumie
sprawiają wrażenie nie powiązanych ze sobą założeń, odnoszących się do rzeczywistości społecznej i mogą być przełożone na postulaty metody dialektycznej w jej aspekcie wskazującym, co
badać (Schneider 1971: 667-678).
Dialektyczny sposób badania interesuje też Llewellyna Grossa,
według którego „neodialektyka" to metodologia eksponująca
uwzględnianie w badaniach społecznych wielu przeciwstawnych
i uzupełniających się zasad funkcjonowania systemów społecznych, znaczenie wyobraźni, konieczność krytyki naukowej itp.
Każda z tych zasad postępowania badawczego bez względu na
kontekst, w jakim występuje, ma być sama w sobie dialektyczna.
W tym sensie dialektykami są więc na przykład George H. Mead,
Max Weber, Talcott Parsons, podobnie jak wszyscy inni uznani
za wielkich socjologowie (Gross 1961: 125- 136).
I trzeci przykład. Zdaniem Richarda A. Balia dialektykę
jako orientację teoretyczno-metodologiczną cechuje przede wszystkim nacisk na analizę stosunków w obrębie całości społecznej, zróżnicowań wewnętrznych, nieciągłości zmiany, wzajemnych
związków aspektu materialnego i aspektu idealnego społeczeństwa, mechanizmu sprzężenia zwrotnego w ramach systemu spo­
łecznego. Stąd wniosek autora, że ogólna teoria systemów to przejaw najpełniejszego współcześnie zastosowania dialektyki (Bali 1979).
103
DIALEKTYKA ANTYNATURALISTYCZNA
W TEORIACH SOCJOLOGICZNYCH