K Pietraszek, O potrzebie wysiania rzemieślników na Wystawę
do Londynu, „Gazeta Polska" 31 III 1862, nr 73, s. 3.
115 [Z. Fudakowski], Korespondencja Gazety Codziennej, Skoromoszki,
IX 1860, „Gazeta Codzienna" 22 IX/4 X 1860, nr 261, s. 2.
10 — T . Kizwalter; „Nowatorstwo i rutyny"
145
wiejskich i o wiejski przemysł w niej chodziło, zaś praktyczna
działalność tego pierwszego z powodzeniem mieściła się w kle-
mensowskim modelu aktywności gospodarczej. Latem 1860 r.
żytomierski korespondent dziennika Kronenberga donosił pełen
optymizmu: „Podniesienie rolnictwa, które dla nas jest jedynym
źródłem krajowego bogactwa, stało się powszechnym zatrudnie-
niem. Zamożniejsi właściciele zaprowadzają fabryki, w niczym
zagranicznym nie u s t ę p u j ą c e " . Także i w tym piśmie patrzy
się na gospodarkę przez pryzmat problematyki agrarnej; także
tu nie znajdziemy wyraźniejszych przejawów zainteresowania
wielkimi przedsięwzięciami przemysłu ciężkiego czy włókien-
nictwa.
O ile poglądy Fudakowskiego na temat dróg rozwoju gospo-
darki nie kłóciły się z sądami powszechnie akceptowanymi przez
zwolenników modernizacji, o tyle jego wystąpienia przeciwko
stereotypowi „materializmu" były już mocno bulwersujące.
Kiedy stwierdzał, że moralistyka go nie interesuje, stawał prze-
ciwko potężnemu nurtowi opinii.
W początkach 1861 r. Fudakowski obszernie przedstawił swo-
ją ocenę ówczesnego stanu społeczeństwa polskiego. Rozpoczął od
konstatacji, że Polacy znaleźli się „w przededniu ogólnego uzna-
nia, że przede wszystkim przez przemysł, a może nawet... tylko
przez przemysł" mogą „orzeźwić się i przyjść do tej pomyślności
i mozolnej czerstwości, bez której nie masz za dni naszych orga-
nicznych społeczeństw". Tu zaczynał mówić o pozytywnym zna-
czeniu pieniądza w życiu społecznym, rozmiarach polskiego za-
późnienia wobec Zachodu i ogromnym ciążeniu anachronicznej
mentalności. Kraje zachodnie zbierają owoce pracy pokoleń, Po-
lacy natomiast przeżywają głęboki kryzys wartości. „U nas tra-
dycje w zamęcie, obce naszej przeszłości śród nas i w koło ży-
wioły, całkiem dla nas obce światem rządzą nauki, przeszłość
nasza i teraźniejszość, rodzime i cudze w dziwnych nieraz uścis-
kach, w dziwniejszych jeszcze waśniach. Żyliśmy nie myśląc
o warunkach życia, nigdyśmy podobno nie stworzyli teorii, co
by w masy poszła. Wrócić nie mamy do czego, nowego imać się
116E. Piotrowski. Żytomierz, 16 VIII 1860, „Gazeta Codzienna" 2/14 IX
1860, nr 241, s. 2.
146'
lękamy. Nasze doświadczenie nas uczy, czego unikać wypada, ale
skąd się dowiedzieć, jak dalej iść mamy? Co tylko teorią, od
obcych brać musimy, z cudzego się tylko musimy uczyć do-
świadczenia. Więc znowu pytanie: czy cudze i obce zabójczym
nie będzie? A żeśmy już wiele od obcych przejęli, więc nieraz nie
wiemy, co naszym jest prawdziwie, czego się nam chwycić, od
czego uciekać wypada. Stąd nasze wahania. Czas nagli tymcza-
sem, naprzód iść trzeba" 117.
Dalsze pozostawanie na uboczu stwarzać będzie rosnące za-
grożenie dla bytu społeczeństwa. „Nowożytna cywilizacja właśnie
dlatego tak szybkie robi postępy, że żaden z ludów, co na nią
pracują nie ogranicza się własnymi postępy. [...] Ogromna jest
tedy suma siły w społeczeństwach, co do tej współki czynnie na-
leżą [...]. A ponieważ charakter tej cywilizacji jest nadzwyczaj
zaborczy i silnie absorbujący, stąd niebezpieczeństwo dla ludów
dzikich, wpółcywilizowanych, odosobnionych, słabych lub upad-
łych nigdy większym nie było jak za dni naszych". W świecie
liczy się siła, pieniądz zaś jest jej narzędziem — te fakty trzeba,
uznać. Podobnie jak to, że ludzkość rozwija się według tego sa-
mego schematu i wszędzie obowiązują jednakowe mechanizmy
przemian społecznych, co nie kłóci się zresztą z odrębnościami
narodowymi, polegającymi na różnicy treści, nie zaś form 118.
Diagnoza taka nie mogła pozostać bez komentarza redakcyj-
nego. W pierwszym z kilku przypisów redakcja stwierdzała: „Nie
chcielibyśmy, aby pieniądz uważano za jedynego reprezentanta
wszystkich cnót i sił wszystkich"; w kolejnym pisano o organicz-
nym związku przemysłu z rolnictwem: „Pojmujemy przemysł ja-
ko dopełnienie, nie jako zastępstwo lub cel odrębny; pojmujemy
go jako organ niezbędny, nie jako kierunek wyłączny,' natura
kraju to wskazuje". Zastrzeżenia wzbudzić musiała teza, że Po-
lacy nie mogą sięgać do żadnych tradycyjnych wzorów: „Wrócić
mielibyśmy do czego, ale nikt i nic nie powraca w tej samej for-
mie, w jakiej żyło". Oparciem dla człowieka powinno być tu
117 Z. F[udakowski], Listy z dziedziny zagadnień społecznych, cz. I,