7. Aby odpowiedzie� na pytanie zawarte w tytule sumiennego przegl�du bada�
i ich oceny dokonanej przez Mariana Banaszaka: Charakter prawny biskup�w Jordana
i Ungera, trzeba przede wszystkim sprawdzi� wiarygodno�� rozpatrywanych
przekaz�w �r�d�owych. Od czas�w rozprawy Paula Kehra, znakomitego znawcy
dyplomatyki papieskiej wcze�niejszego i pe�nego �redniowiecza, nie ulega w�tpliwo�ci,
�e Thietmar pisz�c o podporz�dkowaniu biskupa Jordana magdeburskiemu metropo-
licie Adalbertowi w 968 roku rozmin�� si� ca�kowicie z prawd�. Marian Banaszak
przypomnia�, �e w nauce niemieckiej zwracano na to uwag� ju� uprzednio, od schy�ku
64 STANIS�AW TRAWKOWSKI
XVIII wieku, �e szczeg�owo wyja�ni� to Kart Uhlirz, dobry znawca dziej�w
niemieckich za panowania dynastii saskiej. Mimo to wci�� znajduj� si� obro�cy tezy
o zawis�o�ci biskup�w Jordana i Ungera od metropolity magdeburskiego. W swych
wywodach unikaj� jednak krytyki dokument�w magdeburskich, z kt�rych wynika
niedwuznacznie,, �e pa�stwo polskie nie byto nigdy obj�te ani projektowanymi, ani
ostatecznie ustalonymi granicami magdeburskiej prowincji ko�cielnej.
Jedynie Helmut Beumann i Walter Schlesinger podj�li wsp�lnie sumienny trud
rozpatrzenia przywilej�w papieskich dla arcybiskup�w magdeburskich, zw�aszcza
konceptu dokumentu opisuj�cego powstanie arcybiskupstwa; koncept ten spisany w
Magdeburgu nigdy nie zyska� potwierdzenia papieskiego, o ile w og�le zosta� w
Rzymie przedstawiony. Pocz�tkowo badacze niemieccy przekonani byli, �e ten projekt
papieskiego dokumentu sporz�dzono mi�dzy 983 i 995, raczej blisko terminu
p�niejszego. Je�liby tak by�o, to du�o racji mia�by J�zef Nowacki, �e ��y�o w�wczas
wielu, kt�rzy osobi�cie znali zmar�ego w 984 roku biskupa Jordana", a wi�c nazwanie
go biskupem pozna�skim musia�o odpowiada� prawdzie. Trzeba by w�wczas przecie�
tak�e uzna�, �e prawdziwa by�a informacja o podleg�o�ci Jordana arcybiskupom
magdeburskim, czemu Nowacki stanowczo i s�usznie si� sprzeciwia. W rzeczywisto�ci
koncept zosta� spisany p�niej, co ostatnio przyzna� Helmut Beumann. W tym pro-
jekcie dokumentu zaznaczono mianowicie, �e ju� przy fundacji metropolii nad �ab�
stanowisko arcybiskupa tamtejszego w kr�lestwie zosta�o zr�wnane z pozycj�
metropolit�w trewirskiego, mogunckiego i kolo�skiego. Takiej jednak pretensji nie
mogli arcybiskupi magdeburscy zg�asza� za �ycia arcybiskupa mogunckiego Willigisa
(zm. 1011), jak ostatnio to dostrze�ono. Gerard Labuda zwr�ci� za� uwag�, �e tzw.
narracja o powstaniu arcybiskupstwa magdeburskiego powsta�a najprawdopodobniej
ok. 1030 roku. Na te te� lata kryzysu pa�stwa polskiego i organizacji Ko�cio�a w
Polsce po�o�y� wypada spisanie zgodnego z narracj� konceptu bulli papieskiej o
pocz�tkach i prawach arcybiskup�w magdeburskich, w tym bowiem czasie �wczesny
arcybiskup Hunfried liczy� m�g� na zrealizowanie tych roszcze�. Pocz�tki ich si�ga-
j� jednak lat wcze�niejszych, je�li Thietmar w zapisce o �mierci biskupa Ungera
zaznaczy�, �e by� on sufraganem metropolity magdeburskiego.
Pretensje magdeburskie sformu�owane zapewne podczas pierwszych wojen
Henryka II z Boles�awem Chrobrym nie mog� wi�c stanowi� podstawy do okre�lenia
pozycji prawnej Jordana w 968 roku. Jedno z nich tylko wynika, �e nie podlega� on
metropolitom magdeburskim. Podstaw� rozwa�a� stanowi� mog� jedynie zapisy
rocznikarskie. Rygory post�powania metodycznego wymagaj�, by rozpocz�� od
zestawienia tekst�w, jak uczyni� to Gerard Labuda:
POCZ�TKI KO�CIO�A W POLSCE ZA PANOWANIA MIESZKA I 65
Rocznik pozna�ski
W roku Pa�skim 968
Jordan pierwszy biskup
pozna�ski zosta� ordyno-
wany
Rocznik kapitu�y
pozna�skiej
Tak�e w roku Pa�skim 968
Jordan pierwszy biskup w
Polsce zosta� ordynowany i
zmar� w 984 roku
Rocznik cz�sta
W 968 roku Polska
pocz�a mie� biskupa
Doda� do tego warto zapisy o ustanowieniu biskupstwa praskiego:
Rocznik czeski Rocznik Troski
974 Ko�ci� praski pocz��
mie� biskupa imieniem
Thietmar
974 Ko�ci� praski pocz�� mie� po raz
pierwszy biskupa imieniem Thietmar
dzi�ki staraniom Dobrawki
Kompilator czeski nie mia� najmniejszego powodu, by przekszta�ca� not� o Jorda-
nie, kt�r� wypisywa� z wcze�niejszego rocznika; natomiast ch�tnie m�g�by j� skr�ci�,
gdy� dotyczy�a spraw zewn�trznych. Nie budzi wi�c �adnej w�tpliwo�ci poprawno��
stwierdzenia Labudy, �e pierwotny zapis dotyczy� ustanowienia biskupa w Polsce.
Dopiero na prze�omie XIII i XIV wieku kompilator Rocznika pozna�skiego (starszego)
uzna� za konieczne zamieni� �biskupa w Polsce" b�d� biskupa polskiego na biskupa
pozna�skiego.
Nie by� to biskup misyjny (episcopus gentium), kt�ry nie mia� sta�ej siedziby, a
kt�ry niekiedy dzia�a� w r�nych krajach, jak ukazuje to dobrze przyk�ad �w. Brunona
z Kwerfurtu. �Biskup w Polsce" - �biskup Polak�w" mia� okre�lony teren dzia�alno�ci
i mia� oczywi�cie sw� g��wn� siedzib�, podobnie jak prawie przed czteroma wiekami
�w. Augustyn �biskup Angl�w", czy jak p�niej �biskup Bu�gar�w", kt�ry nie zd��y�
co prawda ustali� swej siedziby, gdy� musia� ust�pi� z kraju, kt�ry ostatecznie przy-
j�� chrze�cija�stwo z patriarchatu konstantopolita�skiego. Siedzib� �biskupa w Polsce"
okre�la wyra�nie regest dokumentu nadawczego Mieszka, jego �ony Ody i syn�w
Mieszka i Lamberta, kt�rym ofiarowywali oni Stolicy Apostolskiej unam civitatem in
integro, que vocatur Schinesghe, czyli Gniezno. Ot� termin cmtas w nadaniu na
rzecz papie�a oznacza� mo�e nie tylko �okr�g", �pa�stwo", lecz tak�e siedzib�
biskupa i zarazem jego okr�g diecezjalny. Kraj, pa�stwo lepiej okre�la�by termin
regio, regnum. Wyb�r jak�e wieloznacznego terminu cmtas zmusza do uznania, �e
w�a�nie w Gnie�nie mie�ci�a si� g��wna siedziba Jordana, a p�niej Ungera.
Byli ci biskupi zale�ni bezpo�rednio od papie�a, jak zawsze biskupi wyznaczeni
dla organizacji Ko�cio�a w kraju poga�skim, kt�rzy mieli doprowadzi� do utworzenia
STANIS�AW TRAWKOWSKI
66___________
samodzielnej prowincji ko�cielnej. Sp�r o �biskupstwo egzymowane" okaza� si� w
�wietle dawnych wywod�w Wyszy�skiego, Rechowicza, czy nowszych prac, przede
wszystkiem Anzelma Weissa, polemik� pozorn�. Wynik�a ona z dwuznaczno�ci
okre�lenia �biskupstwo egzymowane". kt�re s�u�y�o na oznaczenie zar�wno
biskupstwa, kt�re uprzednio podlega�o jakiemu� metropolicie lub zosta�o za�o�one na
terenie nale��cym ju� do jakiej� prowincji ko�cielnej, jak i �biskupstwa misyjnego",
kt�rego zadaniem by�o przekszta�cenie si� w samodzieln� prowincje, a do tego czasu
by�o biskupstwem bezpo�rednio zale�nym od Stolicy Apostolskiej.
Nie mo�na jednak pomin�� milczeniem wezwania �w. Piotra katedry pozna�skiej.
O ile nie jest ono wynikiem p�niejszych zmian, co w stosunku do katedry jest chyba
ma�o prawdopodobne, to zdaje si� ono wskazywa� na szczeg�lne zaznaczenie zwi�zku
bezpo�redniego tego ko�cio�a z �w. Piotrem - niebia�skim dzier�ycielem katedry
rzymskiej i w�adzy w ca�ym Ko�ciele, jak g�osi�a doktryna prymatu papieskiego. By�
mo�e jest to wskaz�wka, �e biskup polski mia� w latach 968-999 dwie g��wne