Przypowie ta mówi nam, e publiczne definicje sytuacji (proroctwa lub przewidywania) staj si
nieodł czn cz ci sytuacji, wpływaj c z kolei na pó niejsze wydarzenia.
Jest to cecha spraw ludzkich. Nie wyst puje ona w wiecie natury, nietkni tej ludzkimi r kami.
Przewidywanie powrotu komety Halleya nie zmienia jej orbity. Ale plotka o niewypłacalno ci banku
Millingville'a wpłyn ła na faktyczny rezultat. Proroctwo upadku doprowadziło do swego własnego
spełnienia.
Wzorzec samospełniaj cego si proroctwa jest tak powszechny, e ka dy z nas ma swój ulubiony
przykład z tej dziedziny. Rozwa my przypadek nerwicy egzaminacyjnej. Przekonany, e obleje egzamin,
zaniepokojony student po wi ca wi cej czasu na zamartwianie si ni na nauk , po czym – oczywi cie –
zdaje le. Fałszywy pocz tkowo niepokój przekształca si w całkowicie uzasadniony l k. We my inny
przykład: panuje powszechne przekonanie, e wojna mi dzy dwoma krajami jest nieunikniona.
Przedstawiciele obu narodów, zmobilizowani tym prze wiadczeniem, staj si sobie coraz bardziej obcy,
na ka de „ofensywne” posuni cie drugiej strony odpowiadaj krokiem „defensywnym”. Rosn zapasy
broni i surowców, powi ksza si liczba
ołnierzy i w ko cu przewidywanie wojny zostaje
urzeczywistnione.
Samospełniaj ce si proroctwo to zatem fałszywa definicja sytuacji, wywołuj ca nowe
zachowanie, które powoduje, i pocz tkowo nieprawdziwa koncepcja staje si koncepcj prawdziw .
Pozorna trafno samospełniaj cego si proroctwa utrwala bł d. Prorok b dzie si bowiem powoływał na
faktyczny przebieg wypadków jako na dowód, e miał racj od samego pocz tku. (A jednak wiemy, e
bank Millingville'a był wypłacalny, e byłby dalej istniał przez wiele lat, gdyby fałszywa plotka nie
stworzyła warunków swego własnego spełnienia.) Oto przewrotno społecznej logiki.
Mechanizm samospełniaj cego si proroctwa w du ej mierze wyja nia dynamik konfliktu
etnicznego i rasowego w dzisiejszej Ameryce. Wniosek taki nasuwa – przynajmniej je li chodzi
o stosunki mi dzy białymi a Murzynami – lektura tysi cpi setstronicowej pracy Gunnara Myrdala
An American Dilemma. Poni sze, znacznie krótsze, rozwa ania po wi cimy obronie tezy,
e
w kształtowaniu stosunków mi dzyetnicznych samospełniaj ce si proroctwo odgrywa rol nawet
wi ksz , ani eli pokazywał to Myrdal2.
Przekonania społeczne i społeczna rzeczywisto

Z powodu niezrozumienia mechanizmu działania samospełniaj cego si proroctwa, wielu
Amerykanów dobrej woli ywi – czasem niech tnie – trwałe uprzedzenia rasowe i etniczne. Przekona
tych nie uwa aj oni za „uprzedzenia”, lecz za nieodparte wyniki własnych obserwacji. To „fakty”
zmuszaj ich do przyj cia takich, a nie innych wniosków.
I oto nasz uczciwy biały obywatel jest gor cym zwolennikiem polityki wykluczenia Murzynów ze
swego zwi zku zawodowego. Podstaw jego pogl dów nie s oczywi cie uprzedzenia, ale nagie
i wymowne fakty. A fakty te wydaj si jednoznaczne. „Przybyli niedawno z nieuprzemysłowionego
południa Murzyni, nie maj ani tradycji ruchu zwi zkowego, ani umiej tno ci zbiorowych przetargów”.
Murzyn jest łamistrajkiem. Z powodu „niskiego standardu
yciowego” podejmuje prac za
wynagrodzenie ni sze od powszechnie przyj tego. Krótko mówi c, Murzyn jest „zdrajc klasy

2 Odpowiednikiem samospełniaj cego si proroctwa jest „samobójcze proroctwo" - tak zmieniaj ce ludzkie zachowanie
w stosunku do jego postaci w sytuacji, w której przepowiednia nie powstałaby, e istotnie zostaje ona sfalsyfikowana.
Przepowiednia niszczy sam siebie. Nie rozpatrujemy tu tego doniosłego przypadku. Przykłady obu rodzajów przepowiedni
społecznych zawiera praca R. M. MacIvera The More Perfect Union, New York 1948; ogólne sformułowanie tych zagadnie
znajdzie czytelnik w artykule R. K. Mertona The unanticipated consequences of purposive social action, „American Socio-
logical Review" 1936, 1, s. 894-904.
robotniczej” i z cał pewno ci powinien by wykluczony ze zwi zków zawodowych. Tak oto wygl daj
fakty widziane oczyma naszego tolerancyjnego, ale „ci ko my l cego” zwi zkowca, który zupełnie nie
rozumie mechanizmu samospełniaj cego si proroctwa jako jednego z podstawowych procesów
społecznych.
Nasz zwi zkowiec nie dostrzega, rzecz jasna, e to on sam i jemu podobni stworzyli obserwowane
„fakty”. Definicja sytuacji polegaj ca na uznaniu Murzynów za ludzi z gruntu niezdolnych do
zrozumienia zasad ruchu zwi zkowego oraz wykluczenie ich z tego ruchu poci gn ły za sob szereg
konsekwencji, które istotnie utrudniły, je li zgoła nie uniemo liwiły wielu Murzynom unikni cie roli
łamistrajków. Tysi ce Murzynów, bezrobotnych po pierwszej wojnie wiatowej i niedopuszczonych do
zwi zków zawodowych, nie mogło si oprze pracodawcom, zach caj cym ich w czasie strajków do
podj cia zaj , od jakich w innych warunkach byli odsuni ci.
Sprawdzianu teorii samospełniaj cego si proroctwa dostarcza sama historia. Zanik zjawiska