|
Panowie-rada zaczęli
nawet przygotowania do wojny z Koroną, ale pod naciskiem białoruskiej
i litewskiej szlachty, która odbyła zjazd w Wilnie, kontynuowano nego-
cjacje. Osłabione przez wojnę Wielkie Księstwo Litewskie, utraciwszy
niemal połowę terytorium - głównie ziemie zamożne i gęsto zasiedlone
— od tej chwili tym bardziej nie było w stanie obronić się ¦własnymi siłami
przed Carstwem Moskiewskim. Dlatego też 6 czerwca 1569 roku Pano-
wie-rada i posłowie szlacheccy z Wielkiego Księstwa Litewskiego powró-
cili do Lublina. Zwrócili się z prośbą o oddanie inkorporowanych woje-
wództw, starając się jednocześnie uzyskać gwarancje dla samodzielności
własnego państwa, między innymi odrębną ceremonię koronacyjną
Demokracja szlachecka 207
w Wilnie. Proszący o to, aby nie gubić Wielkiego Księstwa, Jan Chodkie-
wicz głośno zapłakał. Jednak ani sejm koronny, ani Zygmunt August nie
ustąpili. Porozumienie osiągnięto mimo wszystko na drodze kompromi-
su. Akt unii z 1 lipca 1569 roku podpisali i zaprzysięgli wszyscy senatoro-
wie i posłowie.
Akt unii lubelskiej głosit, że Korona Polska i Wielkie Księstwo Li-
tewskie łączą się wjedno nierozdzielne ciało i stanowią tevaz:jednq wspólną
Rzeczpospolitą, która się z dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła.
Na jej czele stanąć miał jeden monarcha, który jednocześnie był królem
polskim i wielkim księciem litewskim. Sejm odtąd byłby wspólny (spo-
iny, obojga narodów), a na miejsce obrad została wyznaczona Warszawa (ko-
ronacja miała się odbywać nadal w Krakowie), także polityka zagraniczna
miała być odtąd wspólna. Szlachta otrzymywała jednakowe prawa na te-
rytorium całego państwa, wobec czego znoszono dawne ograniczenia
zakazujące Polakom kupowania ziemi na Białorusi i na Litwie.
Sejm lubelski przyjął Porządek Rad Koronnych i Litewskich, w którym
określono skład Senatu i kolejność zajmowania w nim miejsc. Do wspól-
nego Senatu Rzeczypospolitej, który składał się z dziewięćdziesięciu-dzie-
więćdziesięciu pięciu osób, ze strony Białorusi i Litwy weszli dwaj bi-
skupi katoliccy, dziewięciu wojewodów (wileński, trocki, smoleński, po-
łocki, nowogródzki, witebski, brzeski, mścisławski i miński), starosta
żmudzki, dziesięciu kasztelanów i urzędnicy Wielkiego Księstwa (mini-
strowie). Do Izby poselskiej włączono z Wielkiego Księstwa Litewskiego
czterdziestu czterech posłów: po dwóch z każdego sejmiku szlacheckie-
go i dwóch z Wilna.
Poza postanowieniami unifikującymi akt unii zawierał także normy
federacji. O ile władza ustawodawcza nowo powstałego państwa miała
być wspólna, o tyle władza wykonawcza, z wyjątkiem osoby monarchy,
miała pozostać odrębna dla każdego państwa. Akt lubelski pozostawiał
Wielkiemu Księstwu prawo do zachowania w Rzeczypospolitej własnej
nazwy i tytułu władcy, własnej hierarchii urzędów państwowych, oddziel-
nego wojska i skarbu, prawo do bicia własnej monety. Wspólny sejm miał
osobno uchwalać prawa dla Korony i dla Wielkiego Księstwa Litewskie-
go. Pozostawiono także odrębną kodyfikację: Statut z 1566 roku, który
jednak należało zmienić, aby upodobnić do praw polskich. Także język
urzędowy Wielkiego Księstwa pozostał ten sam i nadal był nim język sta-
robiałoruski.
208
Rozdział VII
W ten sposób akt unii lubelskiej stał się wariantem kompromiso-
wym pojednania dwóch przeciwnych obozów. Preambuła tego dokumen-
tu odzwierciedlała program polskich magnatów i szlacheckiego ruchu
egzekucyjnego, a dalszy tekst uwzględniał dążenia elity bialorusko-litew-
skiej. Także kompromisem okazał się realny związek obydwu państw, gdyż
pozwolił przeprowadzić unię, zachowując jednocześnie odrębność Wiel-
kiego Księstwa. Unia dynastyczna pomiędzy Wielkim Księstwem Litew-
skim i Koroną (1447-1492 i 1501-1569) została przekształcona w rzeczy-
wisty związek federalny oparty o zasadę równości. Sprzeczności, które
znalazły się w tekście porozumienia, miały być wyjaśnione przez dalszy
bieg historii i rozwój tego związku albo w stronę państwa unitarnego,
albo na odwrót - w stronę państwa federalnego. Dzięki takiemu charak-
terowi połączenia obydwu państw w praktyce swobodnie były wyrażane
rozbieżności interesów dwóch części Rzeczypospolitej, szczególnie w sfe-
rze polityki zagranicznej. Od tego momentu, jak trafnie zauważył znany
polski historyk Władysław Konopczyński: każde pokolenie, każdy król, każ-
dy ważny sejm na nowo roztrząsali problem stworzenia wspólnego programu, co
znajdowało odbicie w budżecie, wojskowości i wojnach, w aktach ustawodaw-
czych i urzędowych, w dyplomacji i nawet w elekcjach.
W odróżnieniu od wcześniejszych unii Korony i Wielkiego Księ-
stwa, które miały charakter personalny, nowo utworzona Rzeczpospolita
była rzeczywistym związkiem państw, który opierał się nie tylko o wspól-
nego monarchę, ale także o wspólny sejm. To ostatnie miało największe
znaczenie dla emancypacji politycznej szlachty białorusko-litewskiej, dla
podniesienia jej poziomu kulturalnego, dla rozwoju miast, handlu i eu-
ropeizacji kraju. W wielu sprawach akt lubelski zadecydował o dalszych
losach historycznych nie tylko nowego państwa, ale także czterech naro-
dów, które zamieszkiwały Rzeczpospolitą: Białorusinów, Litwinów, Po-
laków i Ukraińców - i nie tylko ich zresztą.
Nie można odmówić szacunku należnego politykom z XIV wieku, którzy
zamyślili ogromny plan polityczny, a także ich następcom, którzy z takim uporem
go realizowali — napisał Mitrafan Dounar-Zapolski, krytykując historyków
rosyjskich za kierowanie się uprzedzeniami w podejściu do aktu z 1569 ro-
ku. Rzeczywiście unia zawarta dobrowolnie stała się wielkim wydarze-
niem historycznym. Wspólne państwo, utworzone w Lublinie przez
przedstawicieli narodów białoruskiego, litewskiego, polskiego i ukraiń-
Demokracja szlachecka
209
skiego - przede wszystkim dzięki staraniom szlachty walczącej o demo-
krację — przetrwało cztery stulecia i nie miało sobie równych w europej-
skiej historii!
Rozdział VIII
W państwie obojga narodów
T
1. Zyski i straty wynikające ze związku z Koroną
Dzięki wspólnym staraniom obydwu narodów Wielkiemu Księstwu udało
się uniknąć klęski w wojnie. Chociaż realną pomoc otrzymało nie od
razu. O ile w Koronie ruch egzekucyjny osiągnął to, że na obronę prze-
znaczono jedną czwartą dochodów z królewszczyzn odebranych magna-
tom albo dzierżonych przez wysokich urzędników, a pozostających do
dyspozycji monarchy {kwartę), o tyle w Księstwie nie udało się tego osią-
gnąć. Senatorzy i posłowie z Litwy oraz Białorusi, powołując się na de-
klarowaną równość, prosili o wprowadzenie takiej samej obrony. Na potrze-
by wojenne zaczęły napływać dochody z miast hospodarskich, ale do-
|
