Cz

Dzieci to nie książeczki do kolorowania. Nie da się wypełnić ich naszymi ulubionymi kolorami.

III. Pi�miennictwo p�nego �redniowiecza. Tw�rczo�� w j�zyku narodowym. Poezja
Literacko rozbudowana i nasycona emocjonalnie scena u krzy�a dope�nia�a niekiedy dramaty liturgiczne okresu wielkanocnego. Towarzysz�ce pe�nym ekspresji tekstom monologowym didaskalia poucza�y wykonawc�w o konieczno�ci operowania wymownymi gestami. Maria mia�a unosi� ramiona ku g�rze, obejmowa� otaczaj�ce j� niewiasty, to zn�w bezradnie opuszcza� r�ce. Towarzysz�ce jej Maria Magdalena i Maria Jaku-bowa winny uderza� si� w piersi, p�aka� i zakrywa� oczy r�kami. Mo�emy domy�la� si�, �e podobne gesty sceniczne towarzyszy�y ekspozycjom w�oskich laud dramatycznych, powstaj�cych i odgrywanych w r�nych cz�ciach Italii, g��wnie mi�dzy XIII a XV wiekiem, a tak�e widowiskom misteryjnym w innych krajach.
Poetyck� form� zyskiwa�y lamenty Marii w �aci�skiej liryce liturgicznej, m.in. w sekwencjach (np. Fletefideles animae � Pl�czcie, wierne dusze). Najpe�niejszy wyraz artystyczny nada� scenie u krzy�a Jacopone da Todi w s�ynnym � kilkakrotnie ju� wymienianym � utworze Stabat mater dolorosa (Sta�a matka bole�ciwa) oraz w innych swych utworach o tej tematyce, napisanych w j�zyku w�oskim. Liryczne wersje lamentu w j�zykach narodowych powstawa�y nie tylko w Italii (bogactwo laud pasyjnych jest tu uderzaj�ce), ale i w innych krajach, np. w Niemczech i w Czechach. Upoetyzowane lamenty Marii pod krzy�em mo�na uzna� za odmian� gatunku �redniowiecznego zwanego �planktem" (planctus � p�acz, narzekanie, lament). Wierszowane utwory, po�wi�cone wyra�aniu �alu po zmar�ym, by�y zakorzenione w tradycji literatury staro�ytnej, gdzie przyjmowa�y r�ne formy (np. nenia, epicedium, tren, epitafium); �redniowieczny plankt �aci�ski nie by� wszak�e prost� kontynuacj� �adnej z nich. Przeciwnie nawet, pos�uguj�c si� przej�t� z retoryki sztuk� operowania figurami i tropami stylistycznymi, objawia� zarazem wyra�nie rysuj�c� si� niezale�no�� od wzor�w antycznej poezji. Tematyka oraz s�ownictwo planktu mie�ci�y si� w polu semantycznym �mierci (mortuus est � zmar�) i rozpaczy (ego doleo � bolej�, smuc� si�); w sferze stylistycznej dominowa�y apostrofy wzywaj�ce do wsp�cierpienia i p�aczu (tzw. apostropha de luctu). Owe wezwania, kierowane do Boga, natury, ludzi, kr�lestwa itp., urasta�y do roli centralnego motywu tre�ciowego, staj�c si� zarazem osi� kompozycyjn� utworu; ich powtarzanie i pi�trzenie mia�o pot�gowa� emocjonalne napi�cie wypowiedzi poetyckiej i podnosi� jej patos. W Polsce poetyka europejskiego planktu by�a znana wcze�niej cho�by za 450 spraw� Galia Anonima, kt�ry na�laduj�c s�ynny poemat na �mier� Lanfranka
r
II. Poezja ko�cielna. 3. �Pos�uchajcie, bracia mila..." (Szcz�tek polskiego misterium?)
Trzy Marie u Grobu, fragment obrazu o�tarzowego, mai. Miko�aj Haberschrack
Op�akiwanie, kaplica �w. Krzy�a w Lw�wku �l�skim, r. 1493
(Carmen de morte Lanfranci elegiacum) w�o�y� � jak pami�tamy � w usta upostaciowanej Ojczyzny-wdowy wezwania do powszechnego p�aczu po �mierci Boles�awa Chrobrego, kierowane do ludzi wszelkiej p�ci, wieku i stanu. �w poemat dla Lanfranka, podobnie jak zbli�ony do� utw�r na �mier� kr�la Ryszarda I Lwie Serce (zm. 1199) o inc. �Neustria sub clypeo regis..." (�Neustriapod tarcz� kr�la..."), odegra�y wa�n� rol� w kszta�towaniu si� struktury �redniowiecznego gatunku. Poza sta�ym tematem oraz skonwencjonalizowanymi apostrofami de luctu plankt �redniowieczny nie wykazywa� w zasadzie innych powtarzalnych cech, a nawet przeciwnie, odznacza� si� do�� du�� swobod� formaln�.
W Polsce temat lamentu Marii pod krzy�em by� znany, jak mo�na przypuszcza�, nie tylko dzi�ki recepcji �aci�skich dzie� teologiczno-medytacyjnych oraz narracyjnych o tematyce apokryficznej, ale zapewne tak�e z poezji �aci�skiej oraz z dramatyzacji liturgicznych. Nie wiemy, czy interesuj�ca nas scena znajdowa�a si� w ludus Paschalis
451
Cz. III. Pi�miennictwo p�nego �redniowiecza. Tw�rczo�� w j�zyku narodowym. Poezja
II. Poezja ko�cielna. 3. �Pos�uchajcie, bracia mila..." (Szcz�tek polskiego misterium?)
452
odegranym w Krakowie, a znanym tylko z dokumentalnej wzmianki z r. 1377. Na �l�sku odkryto cztery misteria pasyjne z XIV i XV wieku. Jedno z nich (tzw. Planctus I) z w. XIV, z�o�one ze �piew�w �aci�skich i niemieckich, obejmuje obszerny lament Marii. Inne (tzw. Planctus II) z w. XV wype�niaj� �aci�skie �ale Marii pod krzy�em; nast�puj�ce po nich fragmenty historii m�ki �wiadcz�, �e istniej�cy zapis jest wyj�tkiem wi�kszej kompozycji scenicznej. W pozosta�ych utworach p�acz Marii nie odgrywa ju� tak istotnej roli.