|
Pod koniec XV wieku na podstawie sejmików terytorialnych po-
wstał wspólny Sejm wszystkich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Podobnie jak w innych krajach Europy Srodkowo-Wschodniej najważ-
niejszym czynnikiem umożliwiającym powstanie nowej instytucji poli-
150
Rozdział V
tycznej było nadanie stanowi szlacheckiemu takich przywilejów, które
wymagały zgody tego stanu na wprowadzanie każdej nadzwyczajnej po-
winności wobec państwa. W rezultacie monarcha musiał zwoływać na
powszechny zjazd nie tylko przedstawicieli elit (Radę), ale także przed-
stawicieli bojarów-szlachty. Dołączenie do Rady hospodarskiej w czasie
zjazdów szlachty nie pełniącej urzędów państwowych, a reprezentującej
różne ziemie, przekształciło ich wspólne przedstawicielstwo w Sejm walny
(walnymi w ówczesnym języku nazywano zgromadzenia ogólnopaństwo-
we). Jakkolwiek każdy zjazd Panów-rady, szczególnie uzupełniony obec-
nością książąt i bojarów, w dokumentach z końca XV i początku XVI
wieku nazywano sejmem, to sejmem walnym nazywano tylko taki, na
którym oprócz Rady hospodarskiej zjeżdżali się książęta, panowie i boja-
rzy ze wszystkich ziem państwa. W ten sposób elementem zasadniczo
różniącym sejm od wiecu czy zjazdu oligarchów była obecność przedsta-
wicielstwa szlachty. W sejmie walnym uczestniczyli nie tylko panowie,
którzy zajmowali ważne urzędy w państwie, ale także nie pełniąca żad-
nych urzędów szlachta z ziem i powiatów — wszyscy, którzy władali zie-
mią na prawie rycerskim.
Takie zjazdy stały się zjawiskiem powszednim, kiedy dla podjęcia
decyzji w sprawach państwowych centrum władzy musiało otrzymać
zgodę ziem-okręgów. Szukając oparcia w lokalnych siłach społeczno-po-
litycznych, wielki książę zwoływał powszechny sejm za każdym razem,
kiedy tylko potrzebował zatwierdzenia nowych podatków albo powsta-
wały problemy w stosunkach dyplomatycznych z innymi państwami. Już
Kazimierz Jagiellończyk miał w zwyczaju dla rozpatrzenia najważniej-
szych spraw politycznych — przede wszystkim unii z Koroną — zwoływać
na zjazd obok Panów-rady szeroki krąg książąt i bojarów z różnych ziem
swojego państwa. Podobnie uczynili Panowie-rada, kiedy musieli obie-
rać nowego monarchę bez uzgodnień z Polską. W 1492 roku na zjazd
wileński zwołali zarówno arystokrację ze wszystkich ziem, jak również
właścicieli ziemskich, którzy nie pełnili żadnych urzędów państwowych.
Po raz pierwszy razem z Radą nowego hospodara obrali także książęta,
panowie i ziemianie z terenu całego państwa, niezależnie od wyznania.
Okoliczność ta dawała władzy monarchy jednakową legitymizację w gra-
nicach całego państwa. Zjazd wileński z 1492 roku można uważać za
pierwszy prawdziwie walny sejm. Natomiast systematycznie zaczęto je
zwoływać w czasach rządów Zygmunta I Starego.
Państwo ; społeczeństwo 151
W wiek XVI Wielkie Księstwo Litewskie wstępowało, posiadając
nową instytucję polityczną i nowy sposób konsolidacji państwa. Od tej
chwili jedność polityczna państwa nie zasadzała się jedynie na uznaniu
jedynego monarchy, ale także na udziale przedstawicieli różnych części
terytorium w centralnej instytucji władzy- Sejmie. Trzeba jednak zazna-
czyć, że do pełnego wykształcenia się jego składu i ustalenia funkcji do-
szło dopiero w drugiej połowie XVI wieku w wyniku reform państwa
poprzedzających zawarcie unii lubelskiej. Początkowo kompetencje sej-
mu walnego ograniczały się do spraw wewnętrznych państwa: unii i obioru
nowego monarchy. Udział bojarów-szlachty w sejmie był stosunkowo
niewielki i sprowadzał się do uchwalania decyzji podjętych przez Panów.
Jednakże w czasie sejmów obozowych, zwoływanych w czasie pospolite-
go ruszenia, stan rycerski domagał się coraz większych wpływów. Wzrost
zagrożenia wojną ze strony Księstwa Moskiewskiego i Chanatu Krym-
skiego od końca XV wieku zmusił monarchę i jego Radę do zajęcia się
sprawą organizacji obrony państwa. Wczasach panowania Zygmunta Sta-
rego kwestia ta stała się zasadniczo głównym tematem obrad walnych
sejmów. Praktycznie każdy z nich rozpatrywał sprawy związane z wojną.
I tak na sejmie w 1510 roku rozpatrywano sprawę zorganizowania obro-
ny kraju, w 1514 roku przyjęto uchwałę o kontynuacji wojny z Moskwą,
a w 1515 roku uchwalono podatki na sfinansowanie tej wojny, w 1516
roku uchwalono zwołanie pospolitego ruszenia i zbieranie podatku sie-
rabszczyny (podatek w pieniądzach); w 1522 roku uzgodniono warunki
rozejmu z Moskwą.
Ciężar obrony kraju spoczywał przede wszystkim na właścicielach
ziemskich i dlatego, aby szukać razem sposobów ku słusznej obronie, uchwa-
lać nowe podatki (sierabszczyny), nowe zasady służby państwu z ziemi na
prawie rycerskim, hospodar musiał zwoływać na sejmy całą szlachtę. Jed-
nak w czasie wojny wyjazd szlachty na sejm groził bardzo poważnymi
następstwami. Dlatego też w 1512 roku przyjęto zasadę reprezentacji słu-
żącą powoływaniu posłów pełnomocnych: po dwóch szlachciców z zie-
mi czy powiatu. Jednocześnie nie zabraniano innym osobistej obecności
na sejmie. Książąt, panów i wysokich urzędników tak jak dawniej zapra-
szano imiennie. Wszyscy oni razem z posłami od szlachty łączyli się na
sejmie w koło rycerskie, podczas gdy Panowie-rada tworzyli koło odrębne.
W taki sposób powstała nowa, stale funkcjonująca instytucja poli-
tyczna: sejm walny, który wieńczył system instytucji najwyższej władzy
152
Rozdział V
w państwie. W odróżnieniu od sejmów Szwecji czy Norwegii, w których
byli reprezentowani także chłopi, albo sejmu w Czechach, który repre-
zentował także interesy mieszczaństwa, sejm Wielkiego Księstwa Litew-
skiego był wyłącznie szlachecką instytucją przedstawicielską. Powstanie
ogólnopaństwowego sejmu oznaczało ograniczenie władzy monarchy
przez stany; jednakże szlachta sprzeciwiała się w nim nie tyle monarsze,
co oligarchii panów, która zupełnie dominowała w sejmie. O „demokra-
cję szlachecką" trzeba było jeszcze długo walczyć.
3. Struktury społeczne
WXV wieku społeczeństwo zaczęło się wyraźnie dzielić na odrębne gru-
py społeczno-polityczne. Podziały społeczne w Ziemi Połockiej da się
dobrze prześledzić czytając miejscowe dokumenty. O ile w latach czter-
dziestych i pięćdziesiątych XV wieku dokumenty połockie podpisywali
wszyscy mieszkańcy Połocczyzny — wszyscy Połoczanie, Połoczanie; wszyscy
ludzie dobrzy i mali, o tyle od lat sześćdziesiątych tego samego wieku ist-
niało już kilka odrębnych grup: dokumenty podpisywano od bojarów po-
iockich, od mieszczan i całego pospólstwa, a wkrótce pojawiły się niziny spo-
łeczne — ludzie czarni.
|
