|
Wymienimy najważniejsze z nich: do znajomości zarzutów oskarżenia; do swo-
1 A. Murzynowski: Faktycznie podejrzany w postępowaniu przygotowawczym. Pal nr 10/1971, s. 10; P. Kruszyński: Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa 1983 r., s. 140-144 i podana tam literatura.
196
Prawa oskarżonego
bodnego składania wyjaśnień; do obecności przy czynnościach procesowych. Omówimy te prawa kolejno, następnie zaś zajmiemy się problematyką dotyczącą korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy, czyli obrony formalnej.
A. Prawo do znajomości zarzutów oskarżenia
Oskarżony już w pierwszej fazie procesu ma prawo wiedzieć, jaki czyn mu się zarzuca. Służy temu instytucja przedstawienia zarzutów. Jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu oraz przesłuchuje się go na treść zarzutu - vide art. 313 § 1 kpk. W myśl art. 313 § 2 kpk. postanowienie o przedstawieniu zarzutów zawiera wskazanie podejrzanego, zarzuconego mu czynu i jego kwalifikacji prawnej. Podejrzany ma prawo, w trybie art. 313 § 3 kpk., żądać ustnego lub pisemnego uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, a prowadzący śledztwo ma obowiązek wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów - art. 313 § 4 kpk.
W przypadku ujawnienia się w toku śledztwa nowego czynu, czynu w zmienionej w istotny sposób postaci, lub gdy okaże się, że czyn należy zakwalifikować z surowszego przepisu, wydać należy, na podstawie art. 314 kpk., nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów i procedować w sposób opisany w art. 313 kpk.
W dochodzeniu nie wydaje się wprawdzie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ale przesłuchuje się na okoliczność treści zarzutu - art. 325g § 1 i 2 kpk.
Art. 313 i 314 kpk. stanowią ważne gwarancje realizacji prawa oskarżonego do obrony - aby skutecznie bronić się, musi on bowiem wiedzieć, co i na jakiej podstawie mu się zarzuca.
Formą realizacji prawa do znajomości zarzutu jest też dostęp do akt postępowania przygotowawczego. Wiadomo, iż na samym początku śledztwa i dochodzenia byłoby rzeczą niecelową, wręcz nierozsądną ujawnianie podejrzanemu wszystkich materiałów dowodowych. Organa procesowe pozbawiłyby się bowiem w ten sposób - w większości
197
Oskarżony
spraw - ważnych atutów i umożliwiłyby niejednokrotnie rzeczywistym sprawcom przestępstw uniknięcie odpowiedzialności karnej.
Ograniczenie podejrzanemu wglądu w akta postępowania przygotowawczego nie powinno jednak trwać zbyt długo, aby z kolei nie naruszać prawa do obrony. Potrzebny jest więc rozsądny kompromis. W doktrynie postulowano, żeby podejrzany miał nielimitowany dostęp do akt sprawy po upływie dwóch tygodni od przedstawienia mu zarzutów.2
Ustawodawca nie poszedł, niestety, tą drogą. Udostępnianie bowiem, w toku postępowania przygotowawczego, akt sprawy następuje tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze - art. 156 § 5 kpk. Podejrzanemu nie można jedynie odmówić sporządzenia odpisu protokołu czynnos'ci, w których uczestniczył lub miał prawo uczestniczyć, jak również dokumentu pochodzącego od niego lub sporządzonego z jego udziałem - art. 157 § 3 kpk.
Na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje wprawdzie zażalenie na podstawie art. 159 kpk., ale rozpoznawanie zażaleń w pionie prokuratury jest najczęściej fikcją.
Dopiero bezpośrednio przed zamknięciem śledztwa lub dochodzenia zapoznaje się podejrzanego - na jego wniosek - ze wszystkimi materiałami sprawy - art. 321 § 1 w związku z art. 325a kpk.
Te unormowania trudno ocenić pozytywnie, jako że w zbyt szerokim zakresie naruszają one prawo podejrzanego do obrony.
B. Prawo do swobodnego składania wyjaśnień
Zgodnie z treścią art. 175 § 1 kpk., oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak - bez podania powodów - odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania, lub w ogóle odmówić złożenia wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć.
Dobrowolny charakter wyjaśnień oskarżonego stanowi oczywisty przejaw prawa do obrony. Gdyby bowiem musiał on składać wyjaśnienia, mielibyśmy do czynienia nie z prawem, ale obowiązkiem
2 A. Kaftal: Model postępowania przygotowawczego w prawie polskim. Studia Prawnicze nr 1/1989, s. 48; P. Kruszyński: Stanowisko obrońcy w procesie karnym, Białystok 1991, s. 182-183.
198
Prawa oskarżonego
obrony, jak miało to miejsce w procesie inkwizycyjnym. Z tych względów skorzystanie przez oskarżonego z prawa do odmowy złożenia wyjaśnień nigdy nie może być uznane za okoliczność obciążającą.
Wyjaśnienia oskarżonego są środkiem dowodowym, podlegającym ocenie sądu. Z reguły składa on wyjaśnienia ustnie. Kpk. z 1969 r. nie przewidywał możliwości składania pisemnych wyjaśnień. Nowy kodeks z 1997 r. dopuszcza taką ewentualność.
|
