Podstawą decyzji w tym względzie powinno być dogłębne zrozumienie charakterystycznych elementów i procesów Ja, mogących odgrywać dużą rolę w cierpieniu pacjenta. Powinno się również wziąć pod uwagę poziom rozwoju pacjenta, zmienne demograficzne oraz naturę i nasilenie aktualnych problemów pacjenta. Przeanalizujmy na przykład przypadek nastoletniej dziewczyny z podejrzeniem zaburzenia odżywiania się. Oprócz oszacowania samowiedzy dziewczyny stosownie do jej wieku (Harter, 1988) wskazana byłaby ocena innych elementów, z uwzględnieniem płci i aktualnych problemów pacjentki. Mogą to być kwestie związane z nieautentycznym zachowaniem lub też z zależnym poczuciem własnej wartości, często występującym wśród nastoletnich dziewcząt (Harter, 1999). Należałoby również ocenić osobiste standardy dotyczące działania i wyglądu; jeśli są surowe lub perfekcjonistyczne, ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania się jest stosunkowo duże (Striegal-Moore i in., 1990). W przeciwieństwie do omawianego przypadku, oceniając procesy Ja u dorosłego mężczyzny ze skłonnościami antyspołecznymi, zwrócimy uwagę na odmienne aspekty samowiedzy pacjenta (Messer, Harter, 1986). Możemy również próbować ocenić deficyty w postrzeganej skuteczności Ja - w kontekście kontrolowania gniewu w określonych sytuacjach, jak i oczekiwanych wyników tej kontroli (Bandura, 1997). Należy się także przyjrzeć problemom społecznym i środowiskowym oraz związkom między nimi a wynikiem zorientowanej na Ja oceny. Do wspomnianych problemów należą: (1) stopień, w jakim obecne okoliczności życiowe jednostki stwarzają adaptacyjne możliwości osiągnięcia i utrzymania pozytywnego poczucia szacunku wobec siebie (np. zdobywanie kompetencji, doświadczenie sukcesu i akceptacji, potwierdzenie zasadności w relacjach ze znaczącymi innymi); (2) stresujące życie i dostępność wsparcia społecznego, włącznie z potencjalnymi interakcjami między istotnymi zasobami i kosztami w procesach Ja; (3) stopień dopasowania życia jednostki do strategii stosowanych w celu wykształcenia i podtrzymania samooceny oraz zapewnienia elastyczności, niezbędnej do pogodzenia indywidualności i autonomii. Terapia poznawcza i pojęcie Ja 243 Narzędzia i strategie Mamy obecnie szeroki asortyment narzędzi i strategii służących do oceny składowych i procesów tworzących strukturę Ja oraz związanych z nimi doświadczeń zależnych od kontekstu (lista tych narzędzi jest dostępna w publikacjach Davida L. DuBois). W niektórych przypadkach istnieją nawet odrębne formy dla poszczególnych grup wiekowych. Na przykład Harter i jej współpracownicy opracowali kilka powszechnie stosowanych, wielowymiarowych narzędzi pomiaru Ja, zróżnicowanych ze względu na wiek badanej jednostki (Harter, 1999). Znaczenie strategii oceny przywiązujących dużą wagę do rozwoju potwierdzają badania, w ramach których odkryto związane z wiekiem zmiany zarówno w strukturze i procesach Ja (Harter, 1999), jak i w odpowiednich dziedzinach doświadczenia zależnego od kontekstu (Compas, 1987). Zwrócono również uwagę na zastosowanie miar idiograficznych, żeby uzyskać informacje na temat celów osobistych (Sheldon, Kasser, 1998) oraz przekonań dotyczących poczucia własnej skuteczności (Bandura, 1997). Te procedury pozostają w zgodzie ze zindywidualizowanym, fenomenologicznym podejściem do oceniania, jakie stosuje się w terapii poznawczej. Ważną cechą strategii dokonywania oceny, prezentowanych w literaturze poświęconej Ja, jest coraz częściej nacisk na uwzględnianie danych pochodzących z różnych źródeł oraz uzyskanych w wyniku zastosowania różnych metod pomiaru w różnych ku temu okazjach. Można na przykład skorzystać z oceny jednostki przez znaczących innych w celu oszacowania trafności jej obrazu siebie (Hughes i in., 1997). Można zastosować badania laboratoryjne, by w ten sposób dotrzeć do takich aspektów Ja, których nie da się ocenić za pomocą tradycyjnych, nieskomplikowanych narzędzi (np. utajona samoocena; Spal-ding, Hardin, 1999), albo też przeanalizować zbiór wielokrotnych dziennych ocen w celu oszacowania stabilności samooceny (Kernis, 1993). Wykorzystanie wielu informatorów i metod pozostaje w zgodzie z poznawczo-behawioralnymi sposobami oceny. Narzędzia i strategie już stosowane w terapii poznawczej są kolejnym źródłem danych oceny zorientowanej na Ja. Należą do nich ustrukturalizowa-ne kwestionariusze samoopisu, takie jak Kwestionariusz Schematów (Young, 1999). Poszczególne podskale tego kwestionariusza pozwalają ocenić zagadnienia związane z Ja w zakresie samooceny (np. ułomność/niezasługiwanie na miłość), postrzeganej własnej skuteczności (np. zależność/niekompetencja), zbyt surowych standardów samooceniania się (np. bezlitosne normy/nadmierny krytycyzm) oraz zawyżonego obrazu siebie (np. uprzywilejowanie/wielkoś-ciowość). Przydatne mogą być również pytania otwarte stosowane w terapii poznawczej (np. zapis myśli dysfunkcjonalnych), zwłaszcza kiedy uzyskane dane są analizowane w kontekście określonych zagadnień z perspektywy Ja. Bez wątpienia można tak zmodyfikować inne techniki (np. monitorowanie nastroju), by umożliwiały bezpośrednią ocenę konstruktów i procesów Ja 244 Psychoterapia poznawcza w teorii i w praktyce
|