|
Obok
tej armii rezerwowej istniał zawodowy trzon wojska, tzw. tagmata: dobrze
wyszkolony, ze świetnymi służbami technicznymi (transport, wywiad, łączność,
intendentura, służba sanitarna). Armia doskonale znała sposoby wojowa-
65
Powszechna historia ustrojów państwowych
nią różnych nieprzyjaciół i elastycznie się do nich dostosowywała. Umie-
jętnie prowadzono wojnę psychologiczną, korumpowano wrogów i demo-
ralizowano ich (grozę budził tzw. ogień grecki, który palił się nawet na
morzu: w skład tej kompozycji wchodziła nafta). Ale cały ten system,
wzmocniony jeszcze dobrą sztuką fortyfikacji i silną flotą, zaczął się rozkła-
dać w XI w. w wyniku ubożenia skarbu cesarskiego i słabnięcia własności
chłopskiej. Upowszechniały się zatem nadania ziemi nader podobne do
zachodniego lenna: dożywotnia tzw. pronoia z obowiązkiem wystawiania
na koszt pronojariusza zbrojnego oddziału. W odróżnieniu od dawnego
osadnictwa wojskowego pronoia jako duża własność wzmacniała wielkich
właścicieli ziemskich. Wzrosła też rola wojsk najemnych (m.in. Anglików,
Flamandów, Hiszpanów).
Rozdrobnienie władzy pozbawiło siły i ten nowy system. Arystokracja
wojowała na własną rękę i samowolnie pertraktowała z Turkami. W 1453 r.
cesarz Konstantyn XI bronił Konstantynopola z garstką 5000 żołnierzy
(w tym 3000 cudzoziemców) przeciw 160 tysiącom Turków.
Feudalizacja Bizancjum dokonywała się powoli. Niewolnictwo dopiero
w XI w. przeobraziło się w poddaństwo. Własność chłopska była silna,
wzmocniona jeszcze napływem barbarzyńców (głównie Słowian) przyno-
szących na wieś solidną organizację wspólnot wiejskich. Owe terytorialne
wspólnoty słowiańsko-bizantyńskie organizowały rytm pracy rolniczej, roz-
strzygały drobne spory, ograniczały obrót ziemią i odpowiadały za wy-
konanie obowiązków wsi wobec państwa (wojskowych, podatkowych).
Rząd, w imię interesów skarbu i armii, bronił własności chłopskiej, ale
kontrolował i uzależniał wspólnoty wiejskie. Powiększał też rozmiary do-
men publicznych i liczbę osadzanych w nich chłopów „państwowych".
Od X-XI w. rosnąca presja państwa zbiegła się z zachłannością arysto-
kracji, która - mimo cesarskich zakazów - zagarniała w poddańczą za-
leżność coraz liczniejsze gospodarstwa chłopskie. Wspomniana już pro-
noia umacniała tę tendencję: początkowo tylko dożywotnia, szybko prze-
kształcała się w dziedziczną własność wielmożów. Jednakże feudalizm
bizantyński był mniej sztywny niż na Zachodzie. Nie rozwinęła się tu
hierarchia lenna i cała nadbudowa prawno-ideologiczna systemu lennego.
Zależni chłopi byli teoretycznie wolni, mogli opuścić ziemię, gdy znaleźli
nabywcę swego gospodarstwa. Nie wystąpiła też agraryzacja życia, miasta
66
Imperia Średniowieczne
trwały jako duże centra produkcji i wymiany, zamożni kupcy i producenci
miejscy byli wpływowi i szanowani.
Bizantyńczycy chętnie przeciwstawiali prymitywizmowi „chłopskiej"
kultury łacińskiej swą wysoką kulturę miejską; uważali się za spadko-
bierców Grecji w jej kulcie sztuk i nauk. W istocie, mecenat państwowy
miał spore znaczenie kulturotwórcze. Cesarski uniwersytet w Konstanty-
nopolu, fundacja Konstantyna Wielkiego, przetrwał aż do końca pod naz-
wą Muzeum Powszechnego (Katholikon Mouseion). Uczył głównie filo-
zofii i prawa. Znamienne jednak, że filozofowie odcinali się od greckiej
tradycji demokratycznej; bronili zasad monarchicznych nawet w okresie
zupełnego upadku władzy cesarskiej.
//. Imperium Islamu
Muhammad (Mahomet), twórca islamu, jako kierownik karawan ku-
pieckich dobrze poznał wspólnoty chrześcijańskie i żydowskie na bizan-
tyńskim pograniczu. Islam, trzecia wielka religia monoteistyczna, zdradza
liczne pokrewieństwa z dwiema wcześniejszymi, a Koran zawiera dużo
wątków staro- i nowotestamentowych. W imię absolutnej władzy jedynego
Boga Muhammad wystąpił przeciw arabskiemu politeizmowi, co go skłó-
ciło z elitą rodzinnej Mekki i zmusiło do emigracji (hidżra) do Jatrib
(Medyny) w r. 622. W Medynie ujawnił wielkie talenty wodza i organi-
zatora. Jeszcze za jego życia (zm. 632) zaczęło się jednoczenie skłóconych
plemion arabskich; Muhammad rządził nimi świetnie, lecz arbitralnie. Ko-
ran nawiązywał wszelako do idei solidarności plemiennej i „pustynnej
demokracji", tyle że dawne układy plemienne miała zastąpić wielka wspól-
nota wierzących w Allacha.
Czterej pierwsi następcy Muhammada jako zwierzchnika owej wspól-
noty, kalifowie, byli jego krewnymi; obierała ich (w zasadzie) starszyzna
plemienna. Ci tzw. kalifowie prawowierni (632-661) mieli sto-
licę w Medynie, potem w Kufie. W krótkim czasie dokonali zdumiewają-
cych podbojów: do r. 656 pod władzę Arabów dostały się Syria, Mezopo-
tamia, Armenia, Persja, Egipt, Cyrenajka i Trypolitania. Sukcesy te tylko
w części wyjaśnia fanatyzm religijny. Dla koczowników z suchego Pól-
67
Powszechna historia ustrojów państwowych
wyspu Arabskiego ludne i bogate kraje Żyznego Półksiężyca miały ogromną
siłę przyciągania. Podboje ułatwiał kryzys wewnętrzny Persji Sassanidów
i Bizancjum, jak również tolerancyjny stosunek Arabów do ludności pod-
bijanych terytoriów.
Wojna z niewiernymi miała w intencji Muhammada i kalifów prawo-
|
