Problemem przy interpretacji danych zagregowanych na poziomie poszczególnych
guberni Królestwa Polskiego lub Imperium jako całości jest właściwe określenie od
którego momentu urzędnicy zaczęli stosować nowy sposób grupowania, bowiem
wszystko wskazuje na to, że nie uczyniono tego konsekwentnie we wszystkich okręgach
poborowych w tym samym czasie. Aby przekonać się jak to wyglądało w rzeczywistości
będę musiał przeanalizować układ średnich na poziomie powiatów.
Trend sekularny w guberniach kaliskiej, lubelskiej
piotrkowskiej i warszawskiej.
W poprzednim podrozdziale przekonaliśmy się jak zawodna i prowadząca do
błędnych konkluzji może być statystyka urzędowa wzrostu rekrutów jeśli będziemy
ją traktować at face value. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że zmiany w zasa−
dach grupowania nie były narzucane odgórnie. W tej sytuacji średnie wyliczane
dla poszczególnych guberni mogą być niewiarygodne. Próba ich poprawy wymaga
39 Kosieradzki 1905.
88
dokładnego przeanalizowania danych z tych guberni, dla których posiadam dostatecznie
dużo zapisów na poziomie powiatowym. Ostateczna ocena wiarygodności urzędowych
danych polegać będzie na poprawieniu danych z powiatów i wyliczeniu nowych śred−
nich dla poszczególnych guberni.
Analizując dane powiat po powiecie trzeba pamiętać, że wykrycie zmian w gru−
powaniu nie jest proste, bowiem nakładać się na siebie będą skoki średniej spowodowa−
ne faktycznie zachodzącymi zmianami we wzroście rekrutów (a więc i poborowych),
wahania przypadkowe (bowiem liczby rekrutów w powiatach nie są duże, często 200−400
osób), skrzywienia spowodowane zaokrąglaniem wzrostu przy pomiarze i wreszcie
zmiana sposobu grupowania danych. BiorÄ…c pod uwagÄ™ wszystkie cztery czynniki,
trzeba będzie sprawdzać nie tylko skoki średniej o 4 cm, lecz także wahania o połowę
mniejsze. W sumie więc poruszać się będę po omacku, bowiem możliwości konfronta−
cji z surowymi wynikami pomiarów nie są wielkie z uwagi na stan zachowania ksiąg
poborowych.
AnalizÄ™ rozpocznÄ™ od guberni kaliskiej.
Gubernia kaliska
Na 39 lat objętych badaniem, dla guberni kaliskiej posiadam dane na poziomie
powiatów dla lat 30. Jest to wystarczająca ilość by zidentyfikować momenty, w których
zmieniały się kryteria grupowania obserwacji. Przebieg trendu sekularnego w siedmiu
powiatach guberni ilustrują wykresy III.4 i III.5 oraz zamieszczona na końcu książki
tablica V.
Wystarczy jeden rzut oka na wykresy obrazujące przebieg trendu w ośmiu powia−
tach by przekonać się, że na faktyczne zmiany średnich nakładają się machinacje przy
grupowaniu, nasilające się zwłaszcza po 1890 roku. Jak domyślałem się poprzednio,
zmiana zasad grupowania nastąpiła w różnych powiatach w różnym czasie. Powoduje to
że średnia wyliczona dla guberni na podstawie danych zbiorczych jest bezwartościowa
– zależy bardziej od postępowania urzędników na szczeblu powiatów niż od rzeczywis−
tych zmian wzrostu rekrutów.
W powiecie kaliskim gwałtowne skoki średniej miały miejsce w latach 1887−1888,
1901−1905 i 1906−1907. W pierwszym przypadku był to skok o 1,9 cm, w drugim o 1,8 cm,
w trzecim zaś spadek o 1,7 cm. Jest to znacznie więcej niż można by oczekiwać gdyby
chodziło o rzeczywiste zmiany, zbyt mało zaś by przyjąć, że jest to wyłącznie efekt
manipulowania przy grupowaniu. Skoki średniej powodowane są zmianami kształtu roz−
kładu, szczególnie w obrębie dwóch najniższych klas wzrostu. Przed rokiem 1888 w kla−
sach tych było 20−29% rekrutów, a największa ich liczba przypadała na klasę od 2 ar−
szynów i 4 werszków do 2 arszynów i 5 werszków. Od 1888 roku począwszy w klasach
najniższych było już 10−12%, a od 1901 roku tylko 4−9% rekrutów. Jednocześnie klasa
najliczniejsza przesunęła się o jeden przedział wzwyż. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć
czy i ewentualnie kiedy w powiecie kaliskim nastąpiła zmiana sposobu grupowania.
Pierwszy skok średniej nie jest wcale nieprawdopodobny, natomiast stanowczo zbyt wy−
sokie wydają się skoki średniej po 1901 roku (szczególnie 1901−1902).
Pomocą może być konfrontacja danych urzędowych o rekrutach ze średnimi
89
172
171
170
169
168
167
Wzrost w cm 166
165
164
163
162
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1892
1895
1896
1897
1898
1901
1902
1905
1906
1907
1908
1909
1912
Rok
kaliski
słupecki
koniński
kolski
Wykres III.4. Wzrost rekrutów w powiatach kaliskim, słupeckim, konińskim i kolskim guberni ka-
liskiej w latach 1874-1912 (dane urzędowe).
172
171
170
169
168
167
166
Wzrost w cm
165
164
163
162
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1892
1895
1896
1897
1898
1901
1902
1905
1906
1907
1908
1909
1912
Rok
łęczycki
turecki
sieradzki
wieluński
Wykres III.5. Wzrost rekrutów w powiatach łęczyckim, tureckim, sieradzkim i wieluńskim guberni
kaliskiej w latach 1874-1912 (dane urzędowe).
wyliczonymi na podstawie ksiąg poborowych. W latach 1875−1876 przeciętny wzrost
ogółu poborowych wynosił 163,3 i 163,6 cm, a wzrost 21−letnich rekrutów w 1876 roku
sięgał 164,3 cm40. Pozostaje to w zgodzie z danymi urzędowymi i wskazuje, że zastoso−
wanie przy przeliczaniu metody Mironowa dałoby wynik stanowczo niedoszacowany
90
(w granicach 160 cm). W latach 90−tych (1894 i 1895) poborowi z powiatu kaliskiego
mierzyli 165,3 cm41. Średnia ze sprawozdania (167,3 cm w 1895) oznaczałaby więc, że
selekcja podwyższyła wzrost rekrutów aż o 2 cm, czyli prawie trzykrotnie więcej niż w la−
tach 70−tych. Nie wydaje się to prawdopodobne. Z drugiej jednak strony trudno