14 i S. Ossowski, Pojęcie struktury społecznej, w: Z zagadnień struktury społecznej, Dzieła t. V, Warszawa 1968, s. 9 - 16.
2 H. Białyszewski, Funkcjonalny model struktury społecznej
i jego krytyka, w: Problemy struktury i aktywności społecznej, Warszawa 1970, s. 47 - 57.
76
przedmiotu zbudowanego w określony sposób i jako
budowy przedmiotu. Podobnie jak J. Lipiec, przyjmujÄ™
tu to drugie pojęcie; struktura nie posiada więc charakteru przedmiotowego w sensie ontycznym. Skorzystam tu też z pewnych prowadzonych przez J. Lipca pojęć, przy pomocy których charakteryzuje on strukturę społeczeństwa 3. Zwraca on więc uwagę na zawartość materialną przedmiotu, czyli jego elementy (części) i relacje między nimi. W analizie konfliktowych modeli
społeczeństwa chodzić mi będzie o wskazanie tych czę­
ści (elementów) oraz stosunków między nimi, które
uważane są za istotne z punktu widzenia konfliktu
społecznego. W analizie strukturalnej konieczne jest
zbadanie „zawartości rdzennej" przedmiotu, czyli tego,
co konieczne dla jego tożsamości. Tej zawartości rdzennej nie mogą więc z założenia dotyczyć zmiany strukturalne. Interesujące wydaje się, czy istnienie jej przyjmowane jest w modelach konfliktowych (szczególnie w dynamicznych). Ważnym aspektem tego problemu jest
kwestia istnienia takich części społeczeństwa, w obrębie których konflikt ma podstawowe dla systemu (choć niekoniecznie dla jego trwania) znaczenie — na przykład określa inne jego ważne cechy.
Spoistością struktury określa się mechanizmy i siły
powodujące, że części i elementy przedmiotu skupione są razem. W modelu konfliktowym ważne jest nie tylko wskazanie mechanizmów, które mimo konfliktów spajają całe społeczeństwo, ale i pokazanie sił skupiających te części, fragmenty społeczeństwa, w których konflikt ma największe znaczenie.
Na granicy między analizą struktury a analizą dynamiki znajduje się badanie zmienności strukturalnej.
3 J. Lipiec, Podstawy ontologii społeczeństwa, Warszawa 1972,
s. 31 - 39.
77
AnalizujÄ…c dynamikÄ™ z punktu widzenia struktury
wskazujemy te elementy i części, w których tkwią
źródła zmian w obrębie przedmiotu oraz źródła zmian
całego przedmiotu (o ile oczywiście nie szukamy źródeł zmian poza przedmiotem). Na ten ostatni, szczególnie ważny w konfliktowym modelu społeczeństwa aspekt struktury zwraca też uwagę H. Białyszewski w cytowanym artykule. Uważa on, że różne ujęcia struktury spowodowane są przyjmowanymi przez badaczy różnymi perspektywami teoretycznymi. Wyróżnia trzy
takie perspektywy, które w konsekwencji dają trzy
ujęcia struktury: statyczne, dynamiczno-adaptacyjne
i dynamiczno-rozwojowe 4. Statycznych ujęć struktury, w których kładłoby się nacisk na znaczenie konfliktu, moim zdaniem nie ma. Ujęcia dynamiczno-adaptacyjne, podkreślające zmiany odwracalne, nie naruszające dynamicznej równowagi systemu, nazywane są tutaj ujęciami stabilnymi. Ujęcia dynamiczno-rozwojowe, podkreślające znaczenie zmian nieodwracalnych, trwałych, naruszających daną równowagę, nazywa się
tu ujęciami dynamicznymi. W pierwszym z tych ujęć
konflikt traktowany jest jako czynnik integrujÄ…cy, w
drugim zaś, jako siła powodująca rozwój. Przy drugim
ujęciu, jak zauważa H. Białyszewski, autorzy muszą
odpowiedzieć na dwa ważne pytania: w których elementach struktury tkwią źródła zmiany oraz — w jakim kierunku ta zmiana zdąża.
Dalsza część tego rozdziału ma pokazać, jak do przedstawionych tu problemów ustosunkowują się autorzy modeli konfliktowych. Inaczej mówiąc, chodzi tu
o o d t w o r z e n i e obrazu struktury społeczeństwa.
Analiza uwzględniać będzie wszystkie szczeble ogólno­
ści założeń składających się na omawiane modele.
4 H. Białyszewski, cyt. praca , s. 58 - 60.
78
Pokażę też całą złożoność struktury systemu opartego
na sprzecznościach interesów. Stąd jej nieunikniona
moim zdaniem drobiazgowość.
3.2. Części składowe społeczeństwa
W miejscu tym nie zamierzam wskazywać
wszystkich części składowych społeczeństwa, które omawiane są w modelach konfliktowych. Chodzi mi tu tylko o te części, które są ważne z punktu widzenia istniejącego w nich lub między nimi konfliktu społecznego.
W s t a b i l n y m t y p i e konfliktowych modeli
społeczeństwa struktura społeczna to układ wyróżnionych grup, systemów społecznych i ról społecznych.
W ujęciu L. A. Cosera najważniejsze części społeczeństwa to grupy społeczne oraz jednostki będące w konflikcie z grupą. Grupie przypisuje autor większe znaczenie (stosuje on wymiennie terminy grupa i system).
Analizuje problem granic grupy oraz wpływu konfliktu
na ich wzmocnienie, związek między bliskością stosunków społecznych w grupie a pojawieniem się i trwaniem konfliktu i wrogości, problem znaczenia typu struktury grupowej dla możliwości i konsekwencji
konfliktu. Autor bada też wpływ stosunków między-
grupowych na strukturę danej grupy, wpływ konfliktów między różnymi grupami na powstanie innego typu powiązań między nimi.
Jednostka staje się tu ważnym elementem całości
wtedy, gdy jej stosunki z daną grupą są wrogie. Jednostka ta działa w obrębie grupy lub poza nią. Wróg tkwiący wewnątrz grupy, kwestionujący jej wartości
i interesy zagraża jedności tej grupy. Jeśli wróg opuszcza grupę (dobrowolnie lub nie), to sytuacja ta jest dla niej bezpieczniejsza wtedy, gdy przyłącza się on
79
jawnie do wrogów niż wtedy, gdy tworzy własną grupę
dysydencką czy zabiega o lojalność członków swej
dawnej grupy 5.
Rozważania L. Cosera są bardzo ogólne — są to
próby interpretacji równie ogólnych pomysłów Georga
Simmla. W pracach, w których L. Coser podejmuje
analizę pewnych zjawisk społecznych w Ameryce, charakteryzuje strukturę społeczną Stanów Zjednoczonych również bardzo ogólnie i to raczej w kategoriach
teorii stratyfikacji społecznej niż np. struktury klasowej 6.
W podobny, choć bardziej konkretny niż L. Coser
sposób przedstawia części i elementy społeczeństwa
Max Gluckman. Interesuje się on głównie afrykańskimi społecznościami tradycyjnymi. Szczebel abstrakcji koncepcji jest więc niski. Stąd w jego koncepcji analiza