Nec enim caecus de colo-
ribus, nec surdus de discrimine sonorum iudicare possunt. Sint iidem, qui nec odio, nec ira,
nec amore, nec misericordia, nec ulla peruersa affectione, sed sola ueritate ducantur causis
cognoscendis et diiudicandis; qui munera accipiant nulla; commendationes pro aliquo factas
contemnant; solius iusticiae et Dei iudids iustissimi respectum habeant.
2. Sunt autem uel praecipuae iudicis partes causam partis utriusque, petitoris et rei exacte
cognoscere. Neque enim fieri potest neque rerum natura fert, ut quis de rebus rectam senten-
tiam ferat, quarum uel neutram, uel alterutram tantum cognitam habeat.
3. Alteri partium fauere, alteri iniquiorem esse, nequaquam iudicis est, hoc est eius, qui se
medium inter aliquos profiteatur, sed est potius adulatoris et iusticiae peruersoris. Itaque Ale-
xandro Macedoni in more fuisse perhibetur, ut si alterutra partium adillum questum uenisset,
unam illi aurem accommodaret, se enim alteram alteri partium integram seruare uelle dice-
bat. Quod et in Areopagitis in primis laudatur, qui in tenebris non luoi causas cognoscebant,
ut non dicentium, sed rerum quae dicerentur, rationem habere putarentur.
4. Petitori inuito iudex formam actionis praescribere non debet, sed ut in potestate petitoris
est actionem intendere, cui uelit, ita integrum illi sit, quouis actionis genere experiri cum eo,
quem aceuset. Qui iudex secus faciat, suspicione huic bene, illi male fauendi non caret, qua
quidem re nihil est detestabilius in iudice. Sint poenae in accusatores constitutae, iniuste et
parum uerecunde rem agentes, si cadant causa, potius quam ut actiones inuitis illis uel mu-
tentur, uel praescribantur, multo minus tollantur.
5. Iudicis quoque est lites, quantum possit, extinguere partesque ipsas uel causa iam cognita
ad concordiam hortari nec ante sententiam, quid sentiat quidue mentis et animi habeat, signi-
ficare.
6. Si concordia inter partes desperatur, tum uero iudex pro tribunali quanta maxima possit
grauitate, sanctitate, integritate eam sententiam ferat, quam summo illi et praepotenti iudici,
33
Deo se probare posse confidat, neutri partium faueat nec eandem ob rem hunc fustuario, il-
lum uerbulo castiget, solius ueritatis rationem ducat hancque sibi uiam ad illa beatorum do-
micilia tutam et expeditam putet. Quod si quid secus quam ueritas et iusticia ferat, dixerit
feceritue, uoluptatem fortasse non diuturnam, nequiter uero factum diuturnum et perpetuum
et in hac et in futura uita secum fore existimet.
7. Addat autem iudex sententiae a se latae causam, quam sequatur. Etenim nihil stultius nihi-
lque peruersius est, quam sententiam ferre, cuius causam ignores aut non intelligas. Quod si
eam cognitam habes iustamque et legitimam esse cognoscis, reticenda non est, ut non tantum
tibi ipsi satisfacias, sed omnibus planum fiat te et statum controuersiae recte intellexisse et
animum tuum ad normam regulamque certam direxisse. Aequiore etiam animo, qui damnatus
est, feret tuam sententiam, cum condemnationis sui intellexerit legitimam causam. Qua igno-
rata facile homines impelluntur ad prouocationes usitatas, ab inferiore ad superiorem iudi-
cem.
8. Iudices rerum ecclesiasticarum nunquam (quod quidem sciam) causas, nisi de scripto lata
sententia definire consueuerunt. Quos cur iudices rerum profanarum non imitentur, causa
nulla est, Magis enim cogitata et meditata uidentur ea, quae de scripto proferuntur nec in
dubium uocari possunt, quae scriptis mandata sunt. Scio post iudicis cuiusdam de causa pro-
pe criminosa sententiam sine scripto dictam inter litigantes certamen extitisse magnum, dum
uterque pro se uersutia quadam menti notarii caligines offundere studeret. Notarius uero uix
litigantibus illis sine offesioneutriusque, aut certe alterutrius, satisfecit; imo ne uix quidem.
Uterque enim aliquid desiderabat, iudex uero iam alio discesserat. Haec difficultas auferetur,
si iudex de scripto dixerit ac notario scriptam sententiam commiserit. Vidi et illud, cum iu-
dex pro tribunali seratentiam pronunciaturus, aliquoties admonitus quaedam addiderit, qu-