Sin causa potentem cadere contingat, tunc tam iudici quam aduersario insi-
dias strui et pericula intentari. Ergo omnes cateruae, omnla arma a subselliis iudicum amo-
ueantur. Soli adueniant, inter quos res agitur, ad eum locum, ubi respectus nullus est persona-
rum. Decet enim iudicem maiestate sui magiistratus ac legibus ipsis ab omni ui tectum esse,
quo liberius de re omni sententiam ferat iusticlae congruentem. Decet conditioni hominum
quamuis tenuium contra periculosissimas omnium potentias consulere ac prouidere, decet
omnes ad iudicem uenire, tanquam ad tutorem iusticiae atque ad eum, qui ius dubium expli-
cet peruersisque hominum affectionibus modum imponat.
2. Non minus necessarium, ut in eos, qui in rempublicam uel honoribus obtinendis, uel faci-
noribus aliiis perpetrandis aliquid commisissent, publice accusatores constituantur. Etsi emm
iure optimo omnes ad publicas accusationes admittendi sunt, quod crimen et iniuria ad omnes
pertineat, tamen quia et nomen accusatoris sustinere graue sit et officio fungi multo grauius,
minore inuidia laborabunt, quibus haec persona a republica erit imposita. Idem de defensori-
bus sentiendum, ut constituantur qui reorum causas tueantur. Qui reus non est earum faculta-
tum, ut soluere possit aduocato, qui se tueatur, huic respublica curet eiusmodi patronum suo
sumptu, ne quis ob inopiam uel sua imperitia, uel ludicis errore, minus iuste condemnetur.
Curent autem tam accusatores quam defensores, ut se strenuos gerant muneribus suis exequ-
endis. Tam enim interest reipublicae sontes puniri, quam insontes absolui. Sola accusantem
niti ueritate honestum est, conuiciis autem et maledictis indulgere turpe et inhumanum. Ro-
mae quidem honorificum sibi putabant uiri principes, tam accusare ciues noxios, quam de-
fendere innoxios. Et certe magnificum est in primis omnibusque tum priuatis, tum qui in
magistratibus sunt, gloriosum eum, a quo nulla priuatim iniuria laesus sis, accusare, eum
etiam defendere, a quo commodi nihil expectes, sed solius reipublicae causa illum adducere
in iudicium, hunc periculo liberare. Itaque M. Cice: Verrem accusauit; defendit Sestium,
Muraenam et alios permultos. Idem fecisse C. Iulium Caesarem, illum Romanae monarchiae
primum conditorem, Cicero testatur. Cato iunior tribunus plebis, cum iureiurando professus
43
esset se ei quiccunque largitione adipisceretur magistratum diem dicturum esse, accusauit L.
Muraenam consulem designatum ambitus, quod per largitionem obtinuisset. Sed Muraena M.
Cicerone defendente absolutus, tantum abest ut se inimicum Catoni praeberet, ut et in consu-
latu omnia ex eius sententia gereret et in reliqua uita illum[ obseruaret. Vidit nimirum Mura-
ena Catonem non animo inimico, sed reipublicae studioso ad accusandum descendisse. Ita-
que uir bonus eiusque, cuius accusabatur, criminis minime sibi conscius, nihil de beneuolen-
tia in Catonem sua remisit, sed magis etiam se; illi debere prae se tullt, quod reipublicae cau-
sa contra omnes, qui eam laesisse putarentur, acernme pugnaret.
3. Nec incommodum esset si, quemadmodum Romae olim et in Graecis rebuspublicis, apud
nos quoque censores uel nomophylaces constituerentur, quorum munus esset, non tantum
mutas legum litteras obseruare, sed corruptoribus contrauenire uimque et dignitatem earum
tueri ac eis ita consulere, ne aut desuetudine abrogentur, aut temeritate et audacia alicuius
uiolentur. Ad haec etiam facta hommum, quod in primo libro tradidimus, notare ad legesque
reuocare atque accusatores, quid facto opus esset, admonere; ita inuidia inter multos partita
magis tolerabilis foret.
4. Si leges ea breuitate et perspicuitate conscriberentur, ut facile disci et a quouis intelligi
possent, certe illud quoque fieret, ut multi causas suas iudici exponerent neque necesse habe-