z., zagadnienie jest normowane przez wskazania poœrednie. Mianowicie, poprzez brzmienie formu³ ustawowych wy³¹czaj¹cych odpowiedzialnoœæ ze wzglêdu na
47 Poczytalnoœæ lub jej brak charakteryzuje — jak stwierdza B. Lewaszkiewicz--Petrykowska — osobê sprawcy w chwili dzia³ania. „Osoba, której postêpowanie ma byæ przedmiotem oceny, musi posiadaæ inteligencjê i wolê w stopniu dostatecznym do zrealizowania tego, czego od niej ¿¹damy. Jest to konieczny warunek, bez którego odpowiedzialnoœæ na zasadzie winy straci³aby swój charakter i sta³aby siê po prostu odpowiedzialnoœci¹ z tytu³u nienormalnego zachowania siê", Wina jako podstawa..., s, 101. Tak te¿ M. S o œ n i a k, Elementy winy nieumyœlnej..., s. 156— 157.
48 Zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina jako podstawa..., s. 101—102; M. Soœniak, Elementy winy nieumyœlnej...
49 Na rozbie¿noœæ stanowisk wskazuje B. Lewaszkiewicz-Petr ykow-s k a, Wina jako podstawa..., s. 103.
542
sytuacjê podmiotow¹ sprawcy. Formu³y te mówi¹ jednak tylko ogólnie o wy³¹czeniu odpowiedzialnoœci, a nawet niekiedy o niemo¿noœci „poczytania winy" (zob. art. 427).
Moim zdaniem wê¿sza interpretacja poczytalnoœci i stosowne rozumienie jej zaprzeczenia, tj. niepoczytalnoœci, ma zaletê wiêkszej precyzji pojêciowej. Poczytalnoœæ tym samym sprowadzi siê do stanu indywidualnych cech osobowoœci cz³owieka, nie odbiegaj¹cych od pewnej normy minimum. Granice tego minimum mog¹ byæ p³ynne, a i zale¿ne od konkretnych okolicznoœci czynu sprawcy. Wszak¿e stan niepoczytalnoœci, który powoduje wy³¹czenie odpowiedzialnoœci, zostaje ju¿ przez przepisy œciœle wyznaczony.
Sformu³owanie podstawowej regu³y w omawianej materii znajduje siê w art. 425 § 1 k.c. Przepis pos³uguje siê terminologi¹ zbie¿n¹ z przyjêt¹ w ksiêdze pierwszej — w art. 82 kodeksu, co pozwala na pe³niejsze naœwietlenie sensu, jaki nadaje siê niepoczytalnoœci, choæ sprowadza i mo¿liwoœæ uwag krytycznych50.
Stany niepoczytalnoœci w kontekœcie obu wy¿ej wymienionych artyku³ów, a w bezpoœrednim ujêciu art. 425 § 1 kodeksu, wynikaj¹ z przyczyny, która musi ca³kowicie wy³¹czaæ powziêcie decyzji (rozeznanie) albo swobodne powziêcie decyzji i wyra¿enie woli, wynikaj¹ce z przyczyn wewnêtrznych, osobistych51.
Dodajmy, ¿e w odró¿nieniu od rozwi¹zañ przyjmowanych w prawie karnym gmrvjpjt}7.pnip stopni"' pnpyytnlnnripi Mñrp-TW> nzn.iRza jej wy-
³¹czenia, pozostaje bez wp³ywu, na odpowiedzialnoœæ cywiln¹, rozpatrywan¹ z omawianego punktu widzenia (zob. wszak¿e art. 440 k.c. odnosz¹cy siê do ustalenia wysokoœci odszkodowania).
Przyczyny niepoczytalnoœci — ogólnie rzecz bior¹c — s¹ nastêpuj¹ce52:
(1) niedorozwój psychiczny, jak g³upkowatoœæ od urodzenia, mato³kowa-toœæ wynik³a w czasie póŸniejszym itp.;
(2) choroba psychiczna, a wiêc stan patologiczny, jak szaleñstwo, ostra schizofrenia, paranoja itp.;
(3) zaburzenia b¹dŸ zak³ócenia czynnoœci psychicznych, choæby przejœciowe (m.in. argument z art. 82 k.c), wynikaj¹ce z przyczyn chorobowych lub czynników wewnêtrznych, je¿eli wywar³y wp³yw w okolicznoœciach konkretnego przypadku na impulsy dzia³alnoœci organizmu.
50 Sprowadzaj¹ siê one do stwierdzenia, ¿e tekst art. 425 § 1 k.c. nie jest dostatecznie zsynchronizowany z problematyk¹ czynów niedozwolonych, co wydaje siê s³uszne. „Nie jest pewne ¦— pisze B. Lewaszkiewicz-Petrykowska — czy w dziedzinie czynów niedozwolonych mo¿na zawsze mówiæ o wyra¿eniu woli. Trudno [...] uznaæ za sposób wyra¿enia woli np. wybicie szyby w wyniku nieuwagi", Wina jako podstawa..., s. 102. i
51 Zbyt w¹sko okreœla siê zatem niekiedy poczytalnoœæ jako zagadnienie „minimum rozeznania" (B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, M. Soœniak).
52 Por. uwagi Z. Mas³owskiego, [w:] Komentarz do k.c, s. 1032—1033.
Tu zastrze¿enie, ¿e wyj¹tkiem ustawowym co do ostatniej j. jest jej wyst¹pienie wskutek u¿ycia przez dzia³aj¹cego napojó\ j¹cych lub innych podobnych œrodków (art. 425 § 2 k.c). Wprc wyj¹tku jest uzasadniane wzglêdami na prewencjê.
Co do przyczyn oznaczonych od (1)—(3) i ich nasilenia, .stanowisko bieg³ych lekarzy i psychiatrów.
Momentem decyduj¹cym dla oceny jest przy tym zawsze cl rz¹dzenia szkody. St¹d mo¿liwoœæ przyjêcia poczytalnoœci chorej psychicznie w razie dopuszczenia siê czynu niedozwo okresie tzw. lucidum intewallum.
Obok stanów dot¹d wymienionych na podstawie art. 425 k. niæ nale¿y osobno:
(4) nieosi¹gniêcie dostatecznego stopnia dojrza³oœci w zakresii nia, swobodnej decyzji i jej wyra¿ania przez osoby niepe³r okresie od 13 do 18 lat; hipoteza ta, przekonuj¹co uzasadniona nie5*, jest w pe³ni usprawiedliwiona odbieganiem od normy po< w okreœlonych in casu sytuacjach z powodu wieku (zob. tak¿ wynikaj¹cy z art. 426 k.c, którego tekst nie wy³¹cza przyjête
W przypadkach skrajnych wypada potraktowaæ w ten s; niepoczytalnoœæ wynikaj¹c¹ z wieku starczego, co wynika ze w art. 427 i 428 k.c. W¹tpliwoœci odnosz¹ce siê do stanu ciele lectwo) sprawcy nale¿y zd.m. rozstrzygn¹æ identycznie.
W odniesieniu do omówionych przypadków nigdy nie jest < dla niepoczytalnoœci stan formalny ubezw³asnowolnienia ca³ko czêœciowego sprawcy. Co najwy¿ej mo¿e on stwarzaæ podstaw nych domniemañ faktycznych w materii przyczyny, oddzic chwili stanowczej na zachowanie siê ubezw³asnowolnionego.
Przyczynê kolejn¹ i tym razem ca³kowicie sformalizowan mie prawa obowi¹zuj¹cego stanowi:
(5) wiek sprawcy, który nie ukoñczy³ trzynastego roku ¿yci k.c). Co do tej przyczyny, kodeks id¹c w tym za potrzeb¹ w¹tpliwoœci i ka¿dorazowych badañ osobowoœci nieletnich v, którym doœwiadczenie ¿yciowe przemawia za ich niepoczytah nikaj¹c¹ z braku rozeznania ze wzglêdu na rozwój fizyczny i wprowadza sztywn¹ regu³ê legaln¹.
Przyjêta interpretacja stanu poczytalnoœci pozostawia ja kwestiê sytuacji, w których czynniki czy okolicznoœci zewi woduj¹ wy³¹czenie „œwiadomego i swobodnego powziêcia de ra¿enia woli" wg tekstu art. 425 § 1 k.c.
53 Zob. E. Mielcarek, W sprawie odpowiedzialnoœci za szkodi przez ma³oletnich, NP 1966, nr 5. Zob. tak¿e A. Œmieja, Wiek spi jako przes³anka odpowiedzialnoœci cywilnej z tytu³u czynów niedozu 1979, z. 3, s. 123 i nast. Co do odmiennego pogl¹du A. Szpunara — 43, II.
544
U¿ycie w powo³anym przepisie wyrazów „z jakichkolwiek powodów" upowa¿nia do stanowiska, ¿e przepis mo¿e znajdowaæ szersze zastosowanie ni¿ omówione dot¹d, a wiêc zastosowanie i do wp³ywu na zachowanie siê sprawcy czynnoœci zewnêtrznych. Przyk³adem typowym mo¿e byæ sytuacja zwi¹zana z wp³ywem tzw. przymusu psychicznego (groŸba bezprawna), która w sferze czynnoœci prawnych jest traktowana jako wywo³uj¹ca wadê oœwiadczenia woli (art. 87).
Prawid³owe rozstrzygniêcie kwestii powinno polegaæ jednak na przesuniêciu dla tej sytuacji toku rozumowania na p³aszczyznê objêt¹ ni¿ej wywodami lit. (b). Winy niejednokrotnie nie mo¿na bowiem przypisaæ nawet sprawcy poczytafnemu.