Nie ma już dla mnie rado­ści z dala od ciebie; co do utrapień, koję je powtarzając sobie, że zajmuję stanowisko, na które ty mnie posłałaś z woli Boga. Ale naj­
większa przykrość to to, że nikt ze mną nie mówi o tobie i ja nie mogę o tym mówić z ni­kim. Pokojówki moje, a raczej mej ciotki (bo bardziej jej są oddane niż mnie), odpowiadają, kiedy staram się sprowadzić rozmowę na przed­mioty, które mi są tak drogie: „Niech jaśnie panienka pamięta, że jest Francuzką i że po­winna zapomnieć o kraju dzikich.” Ach, raczej zapomniałabym samej siebie, niżbym miała za­pomnieć miejsca, gdzie się urodziłam i gdzie ty żyjeszl Ten kraj raczej jest dla mnie kra­jem dzikich; żyję w nim bowiem samotna nie mając nikogo, z kim bym się mogła podzielić miłością, jaką zachowa dla ciebie aż do grobu, najmilsza, najukochańsza mamusiu, twoja po­słuszna i przywiązana córka
Wirginia de La Tour
Polecam twej dobroci Marię i Dominga, któ­rzy tyloma staraniami otoczyli me dzieciństwo; popieść też za mnie Wiernego, który odnalazł mnie w lesie.
Paweł był bardzo zdziwiony, że Wirginia nie rzekła nic o nim, ona, która w swoich wspo­minkach nie przepomniała domowego psa; nie wiedział, że choćby list kobiety był najdłuższy, zawsze swą najdroższą myśl pomieści ona na samym końcu.
W dopisku Wirginia polecała osobliwie Paw­łowi dwa rodzaje nasion: fiołki i skabiozy. Przesyłała mu nieco wskazówek co do natury tych roślin i miejsc najwłaściwszych dla ich zasiania. „Fiołek — pisała — wydaje mały
kwiatek ciemnofioletowego koloru, lubi kryć się pod krzewami, ale jego uroczy zapach zdra­dzi go rychło." Polecała Pawłowi, aby je po­siał nad źródełkiem, u stóp kokosu. „Skabio- za — dodawała — rodzi ładny kwiatek, blado- niebieski, z czarnym biało nakrapianym dnem. Można by myśleć, że jest w żałobie. Z tej przy­czyny nazywają ją też kwiatem wdowim. Lubi rosnąć na miejscach stromych i smaganych przez wiatry." Prosiła go, aby posiał te kwiaty na skale, gdzie rozmawiali z sobą ostatniej no­cy, i aby przez miłość dla niej nazwał tę skałę Skałą Pożegnania.
Włożyła te nasiona do woreczka uszytego z bardzo prostej materii, ale woreczek ów wy­dał się Pawłowi bez ceny, skoro ujrzał na nim splecione litery P i W, wyszyte włosami, w których po ich piękności poznał włosy Wir­ginii.
List serdecznej i cnotliwej panienki wycisnął z oczu łzy całej rodzinie. Matka odpisała imie­niem całej gromadki, aby została lub wróciła, wedle woli, upewniając, iż od chwili jej wy­jazdu wszyscy stracili najlepszą cząstkę swego szczęścia i że co się jej zwłaszcza tyczy, jest niepocieszona.
Paweł napisał bardzo długi list, w którym upewniał, że uczyni ogród godnym jej i że połączy w nim rośliny Europy i Afryki, jak ona splotła imiona ich obojga w swym dziele. Przesyłał Wirginii owoce kokosu znad jej źródła, zupełnie już dojrzałe. Nie dołącza (do­dawał) żadnego z tutejszych nasion, iżby prag­nienie ujrzenia ich owoców skłoniło ją do
rychłego powrotu. Błagał, by się poddała co rychlej gorącym życzeniom całej rodziny, a je­go w szczególności, gdyż niepodobna mu ko­sztować żadnej radości z dala od niej.
Paweł zasiał z największą starannością euro­pejskie ziarna, zwłaszcza fiołki i skabiozy. Kwiaty owe zdawały się mieć podobieństwo z charakterem i losem Wirginii, która mu je tak szczególnie poleciła. Ale czy to zwietrzały w ciągu drogi, czy może raczej klimat nie był odpowiedni, wykiełkowało ich tylko niewiele, a i te nie rozwinęły się pełno.
Tymczasem zawiść, która skwapliwie uprze­dza nawet szczęście ludzi, zwłaszcza w kolo­niach francuskich, stała się na wyspie źródłem pogłosek wielce bolesnych dla Pawła. Majtko­wie, którzy przynieśli list, upewniali, że Wir­ginia niebawem wychodzi za mąż. Wymieniali magnata, który ma ją zaślubić: niektórzy mó­wili nawet, że rzecz już się stała i że byli jej świadkami. Zrazu Paweł lekceważył wia­domości przyniesione przez handlowy statek, który często rozpuszcza fałszywe nowiny w miejscach, kędy przejeżdża. Ale ponieważ wielu mieszkańców przez obłudną litość śpieszyło mu wyrażać współczucie z powodu tego wydarze­nia, zaczął dawać niejaką wiarę tym plotkom. Zresztą w wielu romansach, które czytał, wi­dział, iż zdradę uważa się za żart; że zaś wie­dział, iż książki te zawierają dość wierny obraz obyczajów Europy, lękał się, by córka pani de La Tour nie zepsuła się w tym kraju i nie zapomniała dawnych ślubów. Wiedza, jakiej nabył, już go czyniła nieszczęśliwym. Co zaś
\
dopełniło miary jego obaw, to, iż później, przez pół roku, wiele statków zawinęło z Europy, a żaden nie przyniósł wiadomości o Wirginii.
Nieszczęśliwy młodzian, wydany na pastwę wszystkich burz serca, zachodził często do mnie, aby przy pomocy mojej znajomości świata utwierdzić lub rozpraszać swe niepokoje.
Mieszkam, jak panu mówiłem, o półtorej mi­li stąd, nad rzeczką, która płynie wzdłuż Dłu­giej Góry. Tam pędzę życie sam, bez żony, dzieci i niewolników.
Po rzadkim szczęściu znalezienia dobranej to­warzyszki, najmniej nieszczęśliwym stanem jest niewątpliwie żyć samemu. Każdy człowiek, któ­ry dużo ucierpiał od ludzi, szuka samotności. Bardzo nawet godnym uwagi jest, że wszystkie ludy nieszczęśliwe przez swoje wierzenia, oby­czaje lub ustrój wydały liczne klasy obywateli zupełnie oddanych samotności i bezżeństwu. Do takich należeli Egipcjanie w dobie upadku, Grecy z epoki cesarstwa, takimi są, za naszych dni, Hindusi, Chińczycy, nowożytni Grecy, Wło­si i większość wschodnich i południowych lu­dów Europy. Samotność sprowadza częściowo człowieka do naturalnego szczęścia, oddalając odeń niedole społeczne. W naszych krajach rozszczepionych tyloma przesądami, dusza znaj­duje się w ciągłym niepokoju; bez przerwy to­czy sama w sobie tysiące burzliwych i sprzecz­nych mniemań, za pomocą których członkowie ambitnego i lichego społeczeństwa starają się ujarzmić jedni drugich. Ale w samotności du­sza odrzuca te obce omamy, które ją mącą,
i wraca do prostego poczucia samej siebie, na­