Wytworzenie si� jednej warstwy panuj�cej (wielmo�e i wojowie)
w wyniku zr�nicowania spo�ecznego po��czy�o grupy ludzi zainteresowanych w
utrzymaniu jedno�ci pa�stwa. Ta sama warstwa, umocniwszy swe stanowiska, zacz�a
z kolei d��y� do ograniczenia w�adzy swoich ksi���t w okresie dzielnicowym celem
uzyskania wi�kszego wp�ywu na zarz�d pa�stwa i zyskania wi�kszego udzia�u w po-
dziale dochodu narodowego.
4. Okoliczno�ci� sprzyjaj�c� utrwaleniu pa�stw narodowych by� od dawna tle-
j�cy si� konflikt mi�dzy dwoma uniwersalnymi w�adzami: Cesarstwem i Papiestwem
w drugiej po�owie XI wieku (s�ynny sp�r o inwestytur� biskup�w przez w�adze �wiec-
kie). Stron� atakuj�c�, d���c� do ograniczenia w�adzy �wieckiej, w tym za� przede
wszystkim cesarzy rzymskich, b�d�cych r�wnocze�nie kr�lami Niemiec, W�och i Bur-
gundii, byli papie�e. W mniejszym stopniu sp�r ten zaznaczy� si� w zasi�gu oddzia-
�ywa� Cesarstwa Bizantyjskiego, gdzie ko�ci� prawos�awny by� zawsze bardziej
uleg�y wobec w�adzy �wieckiej. Z konfliktu tego korzysta�y wszystkie pa�stwa
europejskie, wyzwalaj�c si� spod dominacji cesarz�w rzymskich. W�r�d tych pa�stw
znajdowa�a si� r�wnie� Polska, kt�ra w XI wieku dwukrotnie zdo�a�a skutecznie
r
28 GERARD LABUDA
przekszta�ci� monarchi� typu ksi���cego, uchodz�c� za w�adztwo drugiego rz�du, w
monarchi� kr�lewsk� (1025, 1076), ale wskutek zatarg�w wewn�trznych nie potrafi�a
utrwali� instytucji kr�lewstwa w swoim ustroju politycznym. Monarchia typu kr�-
lewskiegozapewnia�a �niepodzielno�� pa�stwa" w tym znaczeniu, i� wszyscy ksi���ta,
nawet z jednej i tej samej dynastii, musieli uznawa� zwierzchnictwo kr�la. T� zasad�
uda�o si� w Polsce zapocz�tkowa� dopiero za dwu ostatnich Piast�w, to jest W�adys-
�awa �okietka i Kazimierza Wielkiego, a utrwali� ostatecznie w Polsce jagiello�skiej.
5. Ju� w X wieku Polska piastowska zajmowa�a trwa�e miejsce w systemie two-
rz�cego si� w�wczas w ca�ej Europie systemu pa�stw narodowych.
Nota bibliograficzna
I. Zagadnienia og�lne
T. Manteuffel, Historia powszechna - �redniowiecze, Warszawa 1990.
B. Zientara, Historia powszechna - �redniowiecze, Warszawa 1968.
Historia dyplomacji polskiej, t. I, pod red. G. Labudy i M. Biskupa, Warszawa 1980.
J. Baszkiewicz, Pa�stwo suwerenne w feudalnej doktrynie politycznej do pocz�tk�w XIV Wieku,
Warszawa 1964.
Praca zbiorowa. Dziesi�� wiek�w Europy, pod red. J. �amowskiego, Warszawa 1983.
B. Zientara, �wit narod�w europejskich - Powstanie �wiadomo�ci narodowej na obszarze Europy
pokaroli�skiej. Warszawa 1985.
II. Dzieje narod�w l pa�stw europejskich
H. �owmia�ski, Pocz�tki Polski, t. I-VI, Warszawa 1963-1986.
K. Tymieniecki, Polska w �redniowieczu. Warszawa 1961.
K. Tymieniecki, Dzieje Niemiec do pocz�tku ery nowo�ytnej, Pozna� 1948.
G. Ostrogorsky, Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967.
L. Bazy Iow, Historia Rosji, Wroc�aw 1968.
J. Serczyk, Historia Ukrainy, Wroc�aw 1990.
M. Kosman, Historia Bia�orusi, Wroc�aw 1979.
J. Ochmariski, Historia Litwy, Wroc�aw-1990.
W. Felczak, Historia W�gier, Wroc�aw 1966.
R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechos�owacji, Wroc�aw 1969.
III. Zagadnienia szczeg�owe
J. Hauziriski, W kr�gu uniwersalizmu �redniowiecznego: Sacrum Imperium Romanum, S�upsk 1988.
H. Samsonowiez, Polska i Niemcy w procesie kszta�towania si� europejskiego systemu pa�stw w
�redniowieczu, w: Zapiski Historyczne, t. 55, 1990, s. 195-204.
G. Labuda, Kszta�towanie si� systemu pa�stw i narod�w europejskich w X. i XI. wieku, w:
Konfrontacje, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992.
Polska a Niemcy i Cesarstwo w X wieku
KLAUS ZERNACK
Pielgrzymka cesarza Ottona III do grobu �wi�tego Wojciecha w Gnie�nie w roku
1000 przyczyni�a si� do �wiatowego rozg�osu cesarskiej i papieskiej polityki renovatio
imperii. Polityka obydw�ch pa�stw prowadzona od czasu zjazdu gnie�nie�skiego
o�ywi�a, jak podaje �r�d�o z ko�ca XI wieku, stoj�ce blisko tamtych wydarze�,
nadzieje wielu wsp�czesnych na po��czenie polskich S�owian z Rzesz� Niemieck�
(regnum Sclavorum regno Theutonicorum confoederari). Polska i Niemcy, partnerzy
tego poruszaj�cego �wiatem wydarzenia na prze�omie I i II tysi�clecia, pojawili si� na
arenie dziejowej w przeci�gu X wieku, w bardzo odmiennych warunkach historycz-
nych: niemieckie regnum by�o �pa�stwem sukcesyjnym" wielkiego Kr�lestwa Fran-
kijskiego i rozwin�o si� w d�ugim, zapocz�tkowanym w drugiej po�owie IX wieku,
procesie z dawnej Francia orientalis, wschodniej cz�ci pa�stwa Karoling�w; przy
czym �w proces znalaz� stosunkowo szerokie odbicie w �wczesnych �r�d�ach.
Zupe�nie inaczej by�o w przypadku pa�stwa polskiego (regnum Sclavorum), kt�re
powsta�o poza zasi�giem dawnego �wiata kultury staro�ytnej, na odleg�ych ziemiach
na wsch�d od Odry, prawdopodobnie w wyniku szybkiego po��czenia si� plemion
oko�o ko�ca IX wieku. Podstaw� wzrostu w�adzy ksi���cej w kszta�tuj�cym si�
pa�stwie polskim stanowi� prawdopodobnie - jak w wypadku Skandynawii i Rusi -
handel dalekosi�ny. Jego pocz�tki w regionie gnie�nie�sko-pozna�skim przypusz-
czalnie si�gaj� dopiero ko�ca IX wieku; przy czym by�y one zwi�zane z rozwojem
Wolina. Wtedy dopiero, jak si� zdaje, rozpocz�a si� ekspansja plemienia Polan. W
tym czasie zakres aktywno�ci karoli�skiej polityki wschodniej ulega� ustawicznym
zmianom. �r�d�a informuj� przede wszystkim o procesach zachodz�cych na po�udnio-
wym wschodzie, na granicach Bawarii, gdzie wraz z wtargni�ciem Madziar�w i rozpa-
dem pa�stwa wielkomorawskiego na prze�omie IX i X wieku mia�y miejsce wydarze-
nia rzeczywi�cie poruszaj�ce �wiat.
Stopniowy rozpad wschodniego kr�lestwa Frank�w (Francia orientalis) przejawi�