. .
*i ";*, *

przed uciskiem; naczynia nie zostaj� zamkni�te ani pod wp�ywem
umiarkowanego ucisku, ani zap�tlenia i zaw�lenia p�powiny. P�po-
wina, kt�rej d�ugo�� wynosi 60 cm, umo�liwia swobodne poruszanie
si� p�odu wewn�trz macicy. Takie poruszanie si� przypomina "orbi-
towanie" kosmonaut�w poza sputnikiem - swobodne, ale cz�owiek
jest po��czony z pojazdem �yciodajnym przewodem.
a z 3
Cz�owiek
'o
Kr�ik
Q.
Kura
sa�ama*dra
Ryba
* ' 34
Rys. 4. Por�wnanie trzech analogicznych faz rozwoju zarodk�w kr�gowc�w
Rozw�j zarodka, a potexn p�odu jest jednym z cud�w natury.
Odbywa si� zawsze jednakowo i zawsze celowo. Tylko w wyj�tko-
wych przypadkach mo�e by� zaburzony. Jakie s� mechanizmy kieru-
j�ce tym rozwojem - nie wiemy. Znany jest tylko kod genetyczny,
kt�ry zapewne zawiera jakie� informacje steruj�ce rozwojem. Nie
jest to jednak chyba ani mechanizm jedyny, ani wystarczaj�cy.
Tempo rozwoju zarodka jest zawrotne. Masa zarodka 4-tygod-
niowego jest 10 000 razy wi�ksza ni� zygoty. Ale przyjmowanie
kryteri�w morfotycznych, opieraj�cych si� na pomiarze masy i wymia-
r�w, jest dzia�aniem �a�o�nie prymitywnym. Znacznie wa�niejsze
jest to, co nast�puje w zakresie kszta�towania si� struktur, r�nico-
wania kom�rek i tkanek, wytwarzania narz�d�w.
W 3. tygodniu zarodek ma ju� ok. 2 mm. Wytwarza si� pierwot-
n� cewka naczyniowa, z kt�rej w nast�pnym tygodniu u*szta�tuje si�
serce. W 4. tygodniu zarodek ma ju� zawi�zki m�zgu, oczu, �o��d-
ka, nerek, a serce rozpoczyna prac�, wykonuj�c ok. 60 skurcz�w na
minut�. Od tego momentu b�dzie ono ju� bi�o do ko�ca �ycia.
Na tym etapie rozwoju zarodek ludzki jest prawie nie do odr�-
nienia od zarodk�w innych kr�gowc�w - kr�lika, kury czy ryby.
Du�e podobie�stwo b�dzie mo�na jeszcze stwierdzi� na dalszych
etapach rozwoj u, r�wnocze�nie j ednak r�nice b�d� coraz wi�ksze.
Twarz wykszta�ca si� ok. 7.-8. tygodnia, w tym te� czasie roz-
w�j uk�adu mi�niowego i nerwowego stwarza mo�liwo�ci wykony-
wania pierwszych ruch�w, ju� samodzielnych. W 3. miesi�cu mo�na
okre�li� p�e� dziecka. P��d porusza si� do�� energicznie, ale jego wy-
miary s� zbyt ma�e, by matka mog�a to odczuwa�. Ma wtedy ok.
8 cm d�ugo�ci, ma wykszta�cone ju� prawie wszystkie narz�dy we-
wn�trzne. Zostaje uko�czony wa�ny okres rozwoju, tzw. organo-
geneza. Ta faza rozwoju, kt�ra ko�czy si� w 4. miesi�cu ci��y, jest
okresem szczeg�lnie krytycznym. Tworz�ce si� narz�dy s� szczeg�l-
nie wra�liwe na czynniki szkodliwe. W�a�nie w okresie organogenezy
dzia�anie czynnik�w szkodliwych, takich, kt�re nie zostan� "wyhamo-
wane" przez barier� �o�yska, mo�e zaburzy� harmonijny rozw�j
narz�d�w, prowadz�c do powstawania wad wrodzonych nie determi-
nowanych genetycznie (zaburzenia w strukturze chromosom�w), ale
wynikaj�cych z nieprawid�owego przebiegu rozwoju.
Z tych powod�w pierwsze miesi�ce ci��y s� wyj�tkowo wa�ne
i w tym czasie organizm matki powinien by� szczeg�lnie chroniony.
3* 35

Nie jest to proste, bo w pierwszych tygodniach kobieta najcz�ciej
po prostu nie wie, �e jest w ci��y. �wiadomo�� tego faktu mo�e
rodzi� si� dopiero w�wczas, kiedy w oczekiwanym terminie nie
wyst�pi miesi�czka. Ale to te� dopiero podejrzenie. Tak wi�c
w pierwszym okresie nie ma sposobu unika� szkodliwych oddzia�y-
wa� na p��d. W dalszym okresie wie ju� o ci��y kobieta, nie wie
otoczenie. Pomoc i opieka nad ci�arn� zaczyna si� dopiero w okre-
sie zaawansowanej ci��y. Prawda, �e kobiecie jest wtedy szczeg�lnie
trudno porusza� si� z powodu znacz�cego baga�u, jaki d�wiga
w brzuchu (owe 10 litr�w!), ale dla p�odu okres najwa�niejszy ju�
min��.
Wa�na jest przeto znajomo�� czynnik�w, kt�re mog� prowadzi�
do powstawania wad wrodzonych, nieprawid�owego kszta�towania
si� narz�d�w w okresie organogenezy.
Zaliczamy do nich niekt�re zaka�enia - przede wszystkim wiruso-
we, a klasycznym przyk�adem jest tu r�yczka. Ta sk�din�d �agodna
choroba epidemiczna dzieci, u kobiety w pierwszych miesi�cach
ci��y (organogeneza!) mo�e i cz�sto wywo�uje wady rozwojowe.
Chor�b takich jest wi�cej. By� mo�e niema�� rol� odgrywa zwyk�a
grypa, a nawet kilka chor�b odzwierz�cych, kt�re w normalnych wa-
runkach maj� u ludzi przebieg subkliniczny (bezobjawowy).
Do czynnik�w uszkadzaj �cych zaliczamy wp�yw energii j �drowej
i promiennej (prze�wietlenia diagnostyczne!), toksyny chemiczne.
Tu nale�y wymieni� przede wszystkim toksyny zawarte w dymie
tytoniowym - to ok. 200 substancji chemicznych, z kt�rych wiele
jest wyj�tkowo szkodliwych (zwi�zki cyjanowodoru, nikotyna).
Cz�owiek wsp�czesny ma do czynienia z wieloma zwi�zkami chemi-
cznymi, tak�e syntetycznymi (rozpuszczalniki, lakiery, detergenty
itp.). Wiele z nich przechodzi poprzez barier� �o�yska i mo�e zaburzy�
rozw�j p�odu.
Od czasu s�ynnej afery z talidomidem wiadomo, �e wiele substan-
cji farmakologicznych maj�cych zastosowanie w leczeniu ludzi mo�e
- i ma - dzia�ania teratogenne (wywo�uj�ce zaburzenia rozwo-
ju). Dlatego w okresie ci��y, zw�aszcza w organogenezie, kobie-
ta powinna znajdowa� si� pod szczeg�ln� ochron�, a leki za�ywa�
tylko w sytuacjach koniecznych, i to na zlecenie do�wiadczonych
lekarzy.
* * 36
0 15 21 30 45 60
Dni
Rys. 5. Okres rozwoju, w kt�rym szczeg�lnie �atwo powstaj� poszczeg�lne wady (wg
Tuchmanna-Duplessisa,1969)
4 6 8
Miesi�ce
Rys. 6. Okresy formowania si� niekt�rych wad rozwojowych u p�odu (wg Tuchman-
na-Duplessisa,1969)

Dalszy okres rozwoju wewn�trzmacicznego to ju� doskonalenie
struktur i trening do samodzielnego �ycia. Dziecko ro�nie, cho� ju�
nie tak szybko, jak w pierwszym okresie. Jest dobrze zlokalizowane-
wewn�trz macicy znajduje si� znaczna ilo�� w�d p�odowych, kt�re
zapewniaj� sta�� ciep�ot�, �rodowisko dostatecznego nawilgocenia
oraz ochron� mechaniczn� przed urazami, jakie poprzez pow�oki
brzucha mog�yby si� zdarzy�. Poza tym �rodowisko wodne stwarza
warunki do poruszania si�. Ju� od pi�tego miesi�ca ci��y matka
wyra�nie czuje ruchy p�odu i niekiedy okre�la, �e "dziecko kopie".
Trudno ustali�, czy rzeczywi�cie czuje ona ruchy n�g. . . Dziecko
wykazuje aktywno�� i, co ciekawe, reaguje tak�e na stresy matki.
Mi�dzy matk� i dzieckiem nie ma ��czno�ci nerwowej, jest tylko
wi� chemiczna - hormonalna. By� mo�e stres matki zwi�zany z re-
akcj� hormonaln� przenika poprzez �o�ysko do p�odu. Jest to pierw-