|
Powinniśmy zatem poszerzyć naszą wiedzę o tej podstawowej
instytucji ludzkich społeczeństw.
Podstawowe składniki religii
Wszystkie religie mają pewne elementy wspólne. Jednym z nich jest rozróżnienie
pomiędzy sacrum, tym, co nadprzyrodzone z jednej strony, a profanum, czyli tym,
co świeckie, z drugiej. Każda religia przypisuje szczególną moc przedmiotom,
wydarzeniom, siłom i czasami osobom; ta szczególna i cudowna moc
oddziaływania na nasze codzienne życie nadaje im wymiar świętości. Większość
religii zakłada także istnienie rzeczywistości
155
nadprzyrodzonej, poza codziennym ziemskim światem, w której istnieją i działają
owe
święte siły, istoty, przedmioty i zdarzenia.
Pojęcia świętości i nadprzyrodzonego stanowią część bardziej ogólnego systemu
wartości i wierzeń religijnych. Wierzenia religijne wyrażają naturę tego, co święte i
nadprzyrodzone; często bardzo szczegółowo opisują rozmaite istoty i siły oraz
cechy rzeczywistości nadprzyrodzonej. Owe istoty i siły tworzą panteon, czyli „kto
jest kto" w rzeczywistości nadprzyrodzonej. Wartości religijne są to twierdzenia
emanujące ze świata nadprzyrodzonego na temat tego, co dobre, a co złe, co
właściwe, a co niewłaściwe;
i chociaż w społeczeństwie istnieją leż inne wartości, te mają szczególne
znaczenie, ponieważ stoją za nimi święte istoty i siły rzeczywistości
nadprzyrodzonej.
Religijne wartości i wierzenia docierają do ludzi i społeczeństwa za
pośrednictwem rytuałów zachowań i zorganizowanych struktur religijnych (Wallace,
1966; J. Turner, 1972). Rytuał religijny jest ustrukturalizowanym i zrutynizowanym
ciągiem działań — fizycznych i werbalnych — skierowanym ku temu, co
nadprzyrodzone, i mającym na celu wywołanie jego interwencji w świeckim świecie.
Struktura religijna to taka jednostka, w której uprawia się rytuały; przybiera ona
różne postaci — od gromadzenia się ludów pierwotnych wokół totemu po
obejmującą cały świat biurokratyczną instytucję Kościoła rzymskokatolickiego.
Członkowie takiej struktury — zarówno małej, jak i dużej, trwałej lub zmiennej,
dawnej lub nowej — podzielają wspólne wierzenia i wartości religijne, uczestniczą
we wspólnych rytuałach, czego rezultatem jest wytwarzanie się poczucia jedności i
wspólnoty.
Możemy zatem zdefiniować religię jako struktury, które artykułują określone
wartości i wierzenia, a także organizują praktyki rytualne skierowane do świętych
istot i sił. które — wedle wierzeń — zamieszkują rzeczywistość nadprzyrodzoną.
Konsekwencje owych struktur mogą być różne—od integrowania społeczeństwa
po jego rozpad i od uwalniania ludzi od lęków i napięć po ich podsycanie na tle
etnicznym, klasowym, regionalnym, a nawet religijnym.
Religia w Ameryce
Stany Zjednoczone są w przeważającej mierze chrześcijańskie. Niektóre z
istniejących w nich wyznań powiększają się, inne zaś stają się coraz mniej liczne.
Spośród największych wyznań systematycznie tracą członków (licząc w stosunku
do całej populacji) takie, jak Kościół prezbiteriański Stanów Zjednoczonych,
Zjednoczeni Metodyści, Kościół episkopalny i Kościół luterański Stanów
Zjednoczonych; jest to czasami spadek dość dramatyczny. Inne wyznania, takie jak
Kościół rzymskokatolicki, także tracą członków, ale w wolniejszym tempie.
Niektóre małe kościoły gwałtownie się powiększają:
adwentyści dnia siódmego, mormoni, zielonoświątkowcy, świadkowie Jehowy,
Kościół Boga (Cleveland, Tcnncssee), Zgromadzenie Boga i rozwijający się
najszybciej ze wszystkich — Kościół Boga w Chrystusie. Te wyznania jeszcze
trzydzieści lat temu były bardzo nieliczne, toteż, obecnie ich wskaźniki wzrostu
mogą być bardzo wysokie. Należy także zwrócić uwagę na to, że dane na ten temat
pochodzą z raportów poszczególnych wyznań, stąd statystyka może być
zawyżona, ponieważ każde wyznanie chce wypaść jak najkorzystniej.
Istnieje tu jednak pewna prawidłowość: wcześniej założone, liczące się wyznania
tracą swoich członków, podczas gdy powiększają się liczebnie te, które wykazują
największą gorliwość w głoszeniu swoich idei. Wyjaśnienie tego zjawiska można
znaleźć we wczesnej
156
pracy Richarda Niebuhra (1929), który szukał odpowiedzi napytanie, dlaczego
Ameryka
podzielona jest — a wręcz rozbita — na tak wiele wyznań religijnych. Czy mogło
to być po prostu wynikiem dużych swobód religijnych? Gdyby tak miało być, to
podobne zjawisko występowałoby także w innych społeczeństwach, tymczasem
nigdzie indziej tego nie było. Niebuhr uważał, że odpowiedz leży w skłonności
starszych, dominujących kościołów do „inteleklualizowania" swych nauk, co
powodowało, że nauki te stawały się bardziej świeckie, tracąc walor bezpośredniego
i emocjonalnego oddziaływania. Dlatego wokół tych kościołów zaczęli skupiać się
ludzie zamożniejsi, którzy — w przeciwieństwie do biedniejszych — nie szukają w
religii przeżyć emocjonalnych ani ewangelicznej żarliwości; mają oni bowiem
większe poczucie bezpieczeństwa, życic przysparza im też mniej zmartwień. Jednak
tendencja ta powoduje, że dla wielu ludzi religia traci swą moc przyciągania,
ponieważ oczekują oni od niej przede wszystkim rozwiązywania ich codziennych
kłopotów i zmartwień. Dlatego zaczynają przyciągać ich nowe wyznania, ponieważ
niosą one z sobą większy ładunek żarliwości, emocji i bezpośredniości, o wiele
mniej miejsca pozostawiając na podejście intelektualne i świeckie. Zdaniem Niebuhra
w ten sposób w sferze religii znajdował odbicie konflikt klasowy istniejący w
Ameryce — starsze i mniej „ewangeliczne" wyznania przyciągały ludzi
zamożniejszych, zniechęcając uboższych, którzy znajdywali dla siebie inne
propozycje.
Śladem Niebuhra zaczęli podążać inni, stwierdzając, że rozpowszechniające się w
wielu sterach instytucjonalnych tendencje sekularyzacyjne, potęgowane przez rozwój
nauki jako instytucji, są przyczyną rozłamów religijnych w Ameryce (Stark,
Bainbridge, 1980;
Stark. 1981). Szerząca się sekularyzacja przenika także do niektórych religii,
sprawiając, że stały się mniej pociągające dla wielu ludzi, którzy mają do religii
bardziej bezpośredni i emocjonalny stosunek. W rezultacie narasta nie mająca ujścia
żarliwość religijna, co wykorzystują nowo powstające wyznania, przyciągając do
siebie konwertytów — posługują się przy tym umiejętnie środkami masowego
|
