|
Częstym przypadkiem jest tu ofiarowanie przez
dłużnika świadczenia w naturze zamiast w pieniądzach, lub odwrotnie.
Gdyby dłużnik przy świadczeniu w miejsce wypełnienia świadczył rzecz
mającą wady, uważa się dług dotychczasowy mimo to za wygasły, a co do wad
stosuje się przepisy o rękojmi, jak przy umowie sprzedaży lub zamiany (art. 453 zd.
2).
§ 58. Potrącenie
Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie, czyli kompensację wie-
rzytelności (od łac. compensatio), następuje wówczas, gdy dwie osoby są
jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, a jedna z nich zamiast
spełnić swoje świadczenie, umarza je przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na
poczet swojej należności (art. 499 k.c.). Żaden z wierzycieli nie otrzymuje w ten
sposób efektywnego świadczenia dłużnika, ale za to każdy zostaje zwolniony ze
swego zobowiązania do wysokości wartości mniejszej, po czym pozostała część
należności jest do uregulowania.
Przykład. Osoba A jest wierzycielem osoby B na sumę 20000 zł, a
jednocześnie osoba B - wierzycielem osoby A na sumę 5000 zł. Potrącenie może
nastąpić co do sumy 5000 zł, a pozostałą resztę 15 000 zł B musi zapłacić w
pieniądzach.
Przy zastosowaniu potrącenia unika się dwukrotnego świadczenia należności,
a nieraz także i kosztów związanych z tymi świadczeniami. Gospodarcza rola
potrącenia jest wskutek tego bardzo istotna. Przy stosowaniu tego sposobu
umarzania zobowiązań pieniężnych, względnie szerzej - zobowiązań, z których
wynikają świadczenia pieniężne, nie dochodzi do niepotrzebnego zwiększenia
obiegu pieniądza, co - zwłaszcza w obrocie gospodarczym nie jest bez znaczenia.
Zob. bliżej L. Stępniak: Potrącenie w systemie polskiego prawa cywilnego,
Warszawa 1975; K. Gandor: (w) System, t. III, cz. § 1, 70.
Z teoretycznego punktu widzenia należy odróżnić d w a r o d z a j e po-
trącenia:
a) potrącenie umowne, do którego dochodzi w drodze umowy między obu
wierzycielami - umorzenie jednej wierzytelności staje się tu ekwiwalentem
umorzenia drugiej; stąd też umowa stron ma w tym przypadku charakter umowy
wzajemnej;
b) potrącenie ustawowe, do którego dochodzi w sposób wskazany w ustawie; znane
są różne koncepcje dotyczące przesłanek takiego potrącenia, a więc koncepcja
automatyzmu w razie zaistnienia przesłanek potrącenia, koncepcja
jednostronnego oświadczenia jednego z wierzycieli, co staje się decydujące,
koncepcja wreszcie uzależniająca potrącenie od decyzji organu orzekającego w
procesie sądowym.
Co do potrącenia umownego, kodeks cywilny nim się nie zajmuje przy
założeniu, że wystarczą w tej materii ogólne postanowienia dotyczące umów w
ogólności. Jak wskazał Sąd Najwyższy, do kompensat umownych nie mają
zastosowania art. 498-505 k.c. (orz. SN z 3 VI 1965 r., OSN 1966, nr 4, poz. 57).
Co do potrąceń umownych por. m.in. Z. Żabiński: Umowa rachunku
bankowego, Warszawa 1967, s. 29 i n.; M. Pyziak-Szafnicka: Uznanie długu, Łódź
1995, s. 210 i n. zob. też orz. SN z 21 XII 1967 r., OSN 1968, nr 11, poz. 186.
Co do potrącenia ustawowego, przyjęto w naszym systemie prawnym
koncepcję, według której dochodzi ono do skutku przez oświadczenie woli jednego z
wierzycieli, skierowane do drugiego (art. 499). Potrącenie może być więc dokonane
wbrew woli drugiej strony i staje się skuteczne z momentem dojścia oświadczenia do
adresata. Nie ma przeszkody, by było złożone w toku procesu w formie zarzutu
procesowego (exceptio).
Oświadczenie woli, decydujące o potrąceniu ustawowym, ma charakter prawo
kształtujący, uzależniony od wskazanych w ustawie przesłanek.
Przesłanki ustawowego potrącenia są następujące:
A. Przede wszystkim muszą tu istnieć dwie wierzytelności, w takich okolicznościach,
w których pewne osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i
dłużnikami. Wierzytelności pochodzą w takiej sytuacji z reguły z różnych tytułów.
B. Obie wierzytelności muszą istnieć między tymi samymi osobami. Osoby trzecie
są więc w zasadzie wyłączone od udziału w kompensacji. W szczególności
nawet w granicach, w których wolno im spełnić świadczenie zamiast dłużnika
(zob. art. 356 § 2 k.c.), nie jest to dopuszczalne przez potrącenie wierzytelności
własnej z wierzytelnością przeciwko dłużnikowi, ani przez zgłoszenie w imieniu
dłużnika wierzytelności tego dłużnika do potrącenia; ustawie znane są jednak
wyjątki.
C. Obie wierzytelności muszą być jednorodzajowe co do ich przedmiotu, tj.
świadczeń stron. W kodeksie wskazano na dopuszczalność potrącenia
należności pieniężnych i rzeczy tej samej jakości oznaczonych co do gatunku
(art. 498 § 1 ); muszą być dalej identyczne pod innymi względami, co nie dotyczy
|
