|
W czasach najnowszych najbardziej historycznymi jednostkami na ziemiach polskich, okazały się powiaty w dużej mierze uksztaktowane przestrzennie w sposób ostateczny już pod koniec XIX wieku. Rodowód powiatów jest przy tym dużo starszy i sięga późnego średniowiecza, kiedy stanowiły one okręgi sądowe.
Kształt powiatów na ziemiach polskich przed ponad stu laty (wtedy pod zaborami) został wyznaczony lokalnymi więziami ekonomicznymi i jeszcze wcześniejszą tradycją, ale przede wszystkim powstającą wówczas infrastrukturą ponadgminnych usług publicznych (szpitale, szkoły, instytucje opieki społecznej) i administracji państwowej (starostwa, komendy policji, straży pożarnej itp.). Do tego dostosowała się, z jednej strony, sieć drogowa, z drugiej - cały system informacyjny i ewidencyjny administracji publicznej (mapy, kartoteki, katastry itp.), a wraz z nimi zachowania i rutyny pokoleń administratorów, urzędników, policjantów, geodetów itp., dla których obszar działania jest ważnym czynnikiem służby i pracy zawodowej.
Mimo zniesienia powiatów w 1975 r. (było ich wówczas 317), większość administracji terenowych specjalnych działała nadal w układzie rejonowym ("popowiatowym"), opierając się na obiektach infrastruktury usług publicznych i urzą dzeniach administracyjnych, istniejących w terenie, jak również na innych, niezbędnych dla procesów administrowania, trwałych w tej skali podstawach sprawowania administracji publicznej (zwłaszcza chodzi o systemy ewidencyjne). W rezultacie okazało się, że reforma była bardzo powierzchowna: w 1975 r. zniesiono w istocie jedynie powiatową administrację "polityczną" - powiatowe komitety partii i powiatowe rady narodowe, natomiast cała administracja powiatowa, w swoim techniczno-prawnym wymiarze, pod postacią licznych rejonowych instytucji, służb, inspekcji i administracji specjalnych, w istocie została zachowana.
Jak trwałe byty, i są nadal, tradycyjne więzi powiatowe, okazało się w 1993 roku. Tworzona wówczas, w związku z przystąpieniem do drugiej fazy reformy samorządowej, w konsultacji z gminami nowa mapa powiatowa ułożyła się niemal w całości sama, według poprzedniego układu, z kilkunastoma zaledwie punktami spornymi. Trzeba dodać, że to właśnie specyfika ram organizacyjnych życia zbiorowego w skali lokalnej była jednym z głównych argumentów za powiatami w dyskusji ustrojowej. Chodziło przecież o odbudowę więzi lokalnych w tej skali, o żywe instytucje demokratyczne, o realną kontrolę obywatelską nad administracją i wydatkowaniem publicznych pieniędzy. Przeciwnicy reformy powiatowej wywodzili się zasadniczo z dwóch grup. Jedni byli przeciwni powiatom z tych przedstawionych przez nas powodów, które stanowiły uzasadnienie reformy, jako że właśnie obawiają się więzi lokalnych i miejscowej tożsamości, siły demokracji, a przede wszystkim skuteczności obywatelskiej kontroli nad biurokracją. Inni wywodzili swój sprzeciw wobec powiatów z przesłanek racjonalistycznych: administrowanie w większej skali jest tańsze (zatem: nie 100 tysięcy mieszkańców, lecz choćby 300 tysięcy albo nawet pók miliona ludności przeciętnie w każdym powiecie). To prawda, ale tylko częściowa. W dużym powiecie, jak w małym województwie, i tak trzeba by było tworzyć filie (rejonowe?) instytucji powiatowych, gdyż inaczej reforma doprowadziłaby do znacznego pogorszenia standardu usług publicznych oraz dostępności urzędów i instytucji administracyjnych. W rezultacie, było by nie taniej, lecz drożej. Nadto stracony by został
t'roblemy organizacji administracji terytorialnej
główny społeczny cel reformy, w której chodziło 0 odbudowę ram instytucjonalnych dla wzmocnienia więzi lokalnych i miejscowej tożsamości.
Powracając do typologii jednostek podziału administracyjnego, inny ich typ nazywa się racjonalistycznym. Jednostki tego typu tworzy się w oderwaniu od tradycji historycznych, przy zastosowaniu kryteriów o charakterze demograficznym, ekonomicznym czy komunikacyjnym. W praktyce zresztą podział racjonalistyczny wcale nie musi okazać się racjonalny, wobec czego warto pamiętać, że terminu tego używa się w znaczeniu technicznym, a nie w znaczeniu sugerującym jakąkolwiek wyższość tego typu podziału na podziałem opartym na kryteriach historycznych.
|
