|
Tak
pojmowali to naprzykład bramini: przy pomocy organizacyi religijnej posiedli
władzę mianowania ludowi
królów, sami zaś stali zdała i na uboczu, poczuwając
się do szczytniejszych i ponadkrólewskich zadań. Okrom tego, także pewnej części
podwładnych daje religia
pochop i sposobność przygotować się do przyszłego
władania i rozkazywania, owym mianowicie wyłaniającym się zwolna silniejszym
słojom i stanom, u których,
dzięki pomyślnym zwyczajom małżeńskim, moc i rozkosz
woli, wola panowania nad sobą wciąż się wzmaga: religia nastręcza im dość
bodźców i pokuszeń, by weszły na
drogi, zmierzające ku wyższej duchowości, by
doświadczyły uczuć wielkich samo - przezwyciężeń, milczenia i samotności : —
ascetyzm i purytanizm są
niezbędnymi niemal środkami wychowawczymi i wyszlachetniającymi,
gdy jakaś rasa, zrywając ze swem pochodzeniem, pragnie z czerni stać się
władczynią i wywalczyć sobie z
czasem panowanie. Zwyczajnym wreszcie ludziom,
najliczniejszym, którzy istnieją jeno gwoli służbie i pożytkowi ogólnemu i jeno
poto istnieć powinni, daje religia
nieocenione zadowolenie ze swego losu
i sposobu życia, niejednokrotnie spokój serca, wyszlachetnienie posłuszeństwa, z
im równymi jedną więcej
wspólną dolę i niedolę, oraz gdyby uświęcenie
i upiększenie, gdyby usprawiedliwienie całej powszedniości, całej poziomości,
całego nawpól zwierzęcego dusz
ich ubóstwa. Religia i religijne pojmowanie
życia rzuca blaski słoneczne na takich wiecznie udręczanych ludzi i nawet własny
widok znośniejszym im czyni,
oddziaływa na nich jak na cierpiących wyższego
rzędu epikurejska zwykła wpływać filozofia, kojąc, wysubtelniając, cierpienie
niejako zużytkowując, wkońcu
nawet uświęcając i usprawiedliwiając. W chrześcianstwie
i buddyzmie niemasz snadź nic czcigodniejszego od mistrzowstwa, z jakiem w
najbardziej upośledzonych
wpajają zasadę, by swą pobożnością podnosili się na
wyższe szczeble w urojonym ładzie rzeczy i w ten sposób wytrwali w zadowoleniu z
Jadu rzeczywistego, w
zakresie którego los uciska ich srodze, — zaś tej
srogości potrzeba właśnie !
Nakoniec wszakże, by religiom takim wytknąć również ich strony ujemne i wyjawić
grozę ich
niebezpieczeństwa : — przepłaca się to zawsze drogo i straszliwie,
gdy religie nie są środkami hodowczymi i wychowawczymi w ręku filozofa, lecz
panują niezależnie i
samowładnie, — kiedy same ostatecznymi chcą być celami,
nie zaś środkiem obok innych środków. Śród ludzi, jak śród każdej innej odmiany
zwierząt, istnieje nadwyżka
chybionych, chorych, zwyrodniałych, ułomnych,
z konieczności cierpiących; udałe osobniki należą i śród ludzi zawsze do
wyjątków, zaś jeśli zważymy, iż
człowiek jeszcze nie jest ustalonem zwierzęciem,
do nielicznych wyjątków. A co gorsza: im wyższego rzędu jest typ jakiegoś
człowieka, przez tegoż
reprezentowany, tem bardziej wzmaga się jeszcze nieprawdopodobienstwo,
iż człowiek ten się uda: przypadkowość, prawo niedorzeczności w zbiorowem
gospodarstwie ludzkości objawia
się najstraszliwiej niszczacem swem oddziaływaniem
na ludzi wyższych, których warunki życiowe są subtelne, zawiłe i do obliczenia
trudne. Jakżeż zachowują się
tedy obie wymienione największe religie wobec
tej nadwyżki osobników chybionych ? Starają się podtrzymać, przy życiu utrzymać,
co jeno utrzymać się daje,
ba, nawet stają zasadniczo po ich stronie jako
religie cierpiących, przyznają wszystkim tym słuszność, którym dolega życie
gdyby jaka choroba, i chciałyby
przeprzeć, by każde inne odczuwanie życia zdawało
się fałszem i było niemożliwością. Chociażbyśmy tę ochronną i podtrzymującą
pieczołowitość, o ile ogarniała i
ogarnia ona krom wszystkich innych także
najwyższy, dotychczas zawsze niemal najbardziej cierpiący typ człowieczy,
ocenili jak najwyżej : to jednak w
rachunku ogólnym religie dotychczasowe, mianowicie
religie samowładne, należą do głównych przyczyn, powstrzymujących ludzkość na
niższym szczeblu
rozwojowym, — zachowały za wiele tego, co winno było uledz
zagładzie. Zawdzięcza się im niezmiernie wiele; i któż jest tak szczodrze
uposażon wdzięcznością, by nie
zubożał wobec tego wszystkiego, co naprzykład
duchowni chrześciańscy uczynili dotychczas dla Europy ! A jednak, acz darzyli
cierpiących pociechą,
uciśnionych i zrozpaczonych otuchą, niesamodzielnych
pomocą i podporą, acz wnętrznie rozdartych i zdziczałych wywabiali ze
społeczeństwa w zacisza klasztorne i
więzienne dla duszy cele: cóż okrom tego musieli
czynić, by ze spokojnem sumieniem pracować tak zasadniczo nad utrzymaniem
wszystkiego chorego i
cierpiącego, to znaczy, po prawdzie i w istocie rze czy,
nad upośledzeniem europejskiej rasy? Wszystkie wartości wywrócić na nice — oto,
co musieli! Więc skruszyć
silnych, wielkie nadwątlić nadzieje, szczęście
znajdowane w piękności podejrzanem uczynić, wszystko świetności pełne, męskie,
zdobywcze, spragnione
władzy, wszystkie instynkty, właściwe najszczytniejszemu
i najdoskonalszemu typowi cztowieka, przedzierzgnąć w niepewność, w wyrzuty
sumienia, samo-unicestwienie,
ba nawet wszystką miłość doczesności i panowania
nad światem przetworzyć w nienawiść świata i ziemskości — to postawił sobie i
postawić sobie musiał kościół
za zadanie, aż wedle jego osądu odświatowienie,
odzmysłowienie i człowiek wyższy w jedno stopili się uczucie. Jeżeli
przypuścimy, iż dałoby się szyderczem
bezstronnem okiem jakiegoś epikurejskiego boga
ogarnąć cudacznie bolesną i w równej mierze prostaczą jak subtelną komedyę
europejskiego chrześciaństwa, to
jestem przekonany, że możnaby się dziwić i
śmiać bez końca: nie zdajeż się bowiem, iż jedyną wolą, która przez osiemnaście
wieków władała Europą, było
szczytny dziwoląg uczynić z człowieka ? Kto
wszakże z odmiennemi skłonnościami, nie już po epikurejsku, lecz z jakowymś
boskim w ręku młotem zabrałby
się do tego rozmyślnego niemal zwyrodnienia i
zmarnienia człowieka, jakiemu uległ europejczyk chrześciański (Pascal
naprzyktad), nie bylżeżby zmuszony
zawołać z gniewem, z współczuciem, z przerażeniem:
0h, wy głupcy, wy pretensyonalni litościwi głupcy, cóżeście uczynili! Byłaż to
praca dla rąk waszych ! Jakźeście
mi najpiękniejszy głaz pokiereszowali
i zeszpecili! Jakźeście wy śmieli! — Chciałem powiedzieć : chrześciaństwo było
dotychczas najfatalniejszym
|
