Podróżuje okrętem który tonie10 u wybrzeży Malty (27, 1-44). Na wyspie tej spędza
trzy miesiące (28, 1-11). Życie Pawła było tu zagrożone kilkakrotnie (rozbicie okrętu, zamiar
zabicia więźniów przez żołnierzy, żmija).

W końcu 60 roku (lub na początku 61) dociera do Rzymu, gdzie przebywa przez dwa
lata w areszcie domowym (28, 16. 30). Najpierw nawiązuje kontakt z diasporą żydowską,
zwiastuje dla niej Chrystusa. Okazało się, że Żydzi nie otrzymali żadnych listów z Jerozoli-
my ostrzegających ich przed Pawłem (28, 21) – zapewne zginęły wraz z okrętem – dzięki
czemu przynajmniej niektórzy z nich mogli zostać pozyskanymi dla Chrystusa (28, 24). Na-
stępnie działalność swą skoncentrował na poganach (28, 28). Przy pomocy wiernych, odda-
nych mu współpracowników kieruje działalnością misyjną, pisuje też listy ( Do Efezjan, Do
Filipian, Do Kolosan i Do Filemona).

Ostatnie lata życia


Uwolniony z domowego aresztu, wsiada na statek w Ostii, na krótko schodzi na ląd w
Marsylii i Narbo, by wreszcie dotrzeć do “najdalszych krańców Zachodu”11, spełniając tym

10 Biorąc pod uwagę 2 Kor 11, 25 należy sądzić, iż Łukasz opisuje czwarty przypadek rozbicia się okrętu, na
którym płynął Paweł.
11 Klemens Rzymski, List do Koryntian, 5, 7. Według Orygenesa Paweł głosił “od Jerozolimy aż do Illiryku”
( Przeciw Celsusowi I, 63), jest to jednak cytat z Rz 15, 19, nie może więc być przesądzający, zwłaszcza jeżeli

8
Warszawskie Seminarium Teologiczne
samym swe wcześniejsze marzenie (1 Kor 15, 24. 28). Po spędzeniu tam kilku miesięcy,
w czasie których niewątpliwie założył tam pierwsze zbory (w Lyonie), powraca do
Rzymu. Była to jego IV podróż misyjna. Miała ona wielkie znaczenie dla rozwoju za-
chodniego chrześcijaństwa. Założenie zboru w Lyonie być może przesądziło o późniejszym
przejściu na chrześcijaństwo Franków.

Z Rzymu podejmuje jeszcze jedną, tym razem już ostatnią podróż misyjną, do Grecji i
Azji Mniejszej. Odwiedził Kretę (Tt 1, 5), Milet (2 Tm 4, 20), Efez (1 Tm 1, 3), Troadę (2
Tm 4, 13), Macedonię (1 Tm 1, 3), Korynt (2 Tm 4, 20) i Nikopolis (Tt 3, 12). Paweł zdając
sobie sprawę, iż są to już ostatnie chwile jego życia, wydał swoim współpracownikom ostat-
nie rozporządzenia i osadził ich w konkretnych miastach: Tymoteusza w Efezie (1 Tm 1, 3),
Erasta w Koryncie (2 Tm 4, 20), Trofima w Milecie (2 Tm 4, 20), a Tytusa na Krecie (Tt 1,
5).

Tropiony przez cesarską policję zostaje odnaleziony w Nikopolis i powraca do Rzy-
mu ale już zakuty w kajdany. Z drugiego okresu więziennego, o bardziej surowych warun-
kach, pochodzą “listy pasterskie” ( Listy do Tymoteusza i do Tytusa). W 2 Tm 4, 16-17
wspomina pierwszą swą obronę oraz bliski swój koniec:
Podczas pierwszej mojej obrony nikt przy mnie nie stanął, owszem wszyscy mnie opu-
ścili, niech im się to nie liczy. Pan przecie stanął przy mnie i pokrzepił mnie, by się
przeze mnie opowiadanie dokonało, i słyszały je wszystkie narody pogańskie. I wydar-
ty zostałem z lwiej paszczy.

W 67 roku zostaje skazany, ubiczowany i ścięty poza Rzymem, na drodze prowadzą-
cej do Ostii12.

I List Klemensa (96 rok): “Z powodu zawiści i zazdrości, ci najwięksi, te filary, ci
najbardziej sprawiedliwi znosili prześladowania i prowadzili walki aż do śmierci. Wyobraź-
my sobie tych wspaniałych apostołów: Piotra, który z powodu nieuzasadnionej zawiści nie
raz i nie dwa znosił ciężkie trudy i po tym, kiedy złożył swoje świadectwo przybył do należ-
nego mu miejsca spoczynku. Z powodu zawiści i sporów złożył Paweł dowody swojej wy-
trwałości. Siedmiokrotnie pojmany, przepędzany, kamienowany zwiastun na Wschodzie, jak
i na Zachodzie, zdobył sobie wspaniałą i chwalebną sławę dla swojej wiary. Nauczał cały
świat sprawiedliwości, dotarł do najdalszych granic Zachodu i złożył przed władcami swoje
świadectwo. I takim go zabrano z tego świata, i takim też przeszedł do świętego miejsca,
największy wzorzec cierpliwości.”

Fragment Muratoriego potwierdza podróż Pawła do Hiszpanii.

Skromność Pawła


W 1 Kor 15, 9 Paweł stwierdza, że jest najmniejszym z apostołów i nie zasługuje na
to, by być tytułowany apostołem; w Ef 3, 8 nazywa siebie najmniejszym spośród wszystkich
świętych; w 1 Tm 1, 15 nazywa siebie pierwszym z grzeszników.

Jestem prostakiem w mowie (2 Kor 11, 6); znieście odrobinę głupoty z mojej strony (2
Kor 11, 1); mówię w przystępie głupoty (2 Kor 11, 17. 21), ku własnej hańbie (2 Kor 11, 21).


weźmie się pod uwagę pobyt Pawła w Rzymie.
12 Euzebiusz, Historia Kościelna, II, 25, 5-8.

9
Warszawskie Seminarium Teologiczne
Styl Pawła


Język Pawła, to zasadniczo biorąc język Septuaginty. Paweł chętnie posługiwał
się synonimami, dobierał słowa zaczynające się na tę samą literę, lubił triadyczne formuły,
trójczłonowe konstrukcje, stosował paralelizm członów, chiazmy.

Rz 7, 15 – κατεργαζομαι, πρασσω, ποιω – trzy synonimy (‘dokonywać’, ‘robić’,
‘czynić’). Podobnie w Kol 3, 23 – ποιητε… εργαζεσθε.

Trzy kolejne czasowniki mają przedrostek sun:

sunhzwopoihsen tw Cristw kai sunhgeiren kai sunekaJisen (Ef 2, 5-6)

sugklhronoma kai susswma kai summetoca (Ef 3, 6).


thn parrhsian kai prosagwghn en pepoiJhsei dia thV pistewV autou (Ef 3,
12) – cztery kolejne rzeczowniki rozpoczynają się na literę p.

eiV kurioV, mia pistiV, en baptisma ( jeden Pan, jedna wiara, jedno ochrzczenie)
(Ef 4, 5) – trzy rodzaje.

euyucw… isoyucon (Flp 2, 19-20)

cwriV prokrimatoV, mhden poiwn kata prosklisin (1 Tm 5, 21) – dwa razy za-
stosowano przedrostek pro.

Triadyczne formuły:

Królestwo Boże to sprawiedliwość, pokój i radość (Rz 14, 17).

Teraz więc pozostaje wiara, nadzieja, miłość (1 Kor 13, 13).

Duch wasz, dusza i ciało niech będą zachowane bez nagany (1 Tes 5, 23).

Nie ma Żyda ani Greka, nie ma niewolnika ani wolnego, nie ma mężczyzny ani kobie-
ty (Ga 3, 28).

Chiastyczna struktura Rz 1, 18-32:

A Gniew Boży objawia się przeciwko wszelkiej bezbożności i nieprawości (Rz 1, 18)
B poznawszy Boga nie uwielbili Go (1, 21)
C mienili się mądrymi, stali się głupi (1, 22)