dr. hab. Stanis�awowi Mice za szczeg�ow� i wnikliw� recenzj� ksi��ki, kt�ra pozwoli�a mi usun�� szereg brak�w, nie�cis�o�ci i wydatnie poprawi� pierwotny tekst.
Psychologia spo�eczna w Polsce ma wybitnego prekursora w osobie prof. W�adys�awa Witwickiego, tw�rcy oryginalnej i do dzi� jeszcze inspiruj�cej typologii i analizy stosunk�w mi�dzyludzkich. Jakkolwiek rozw�j tej dyscypliny u nas nie by� w ubieg�ych latach zbyt intensywny natrafiaj�c na r�ne przeszkody i nie dor�wnuje on od strony ilo�ciowej i jako�ciowej standardom �wiatowych o�rodk�w badawczych, tym niemniej ostatnio mo�na odnotowa� o�ywienie bada� i dyskusji, coraz szerszy udzia� psycholog�w spo�ecznych w eksploracjach pedagogicznych, socjologicznych itp.
Pragnieniem autora jest, by ksi��ka Stosunki mi�dzyludzkie przyczyni�a si� cho� w ma�ym stopniu do rozwoju psychologii spo�ecznej w naszym kraju i by zach�ci�a szczeg�lnie m�od� kadr� naukow� do kontynuowania bada� nad8mechanizmami funkcjonowania stosunk�w mi�dzyludzkich i sposobami ich doskonalenia.
C Z � � � I
Rozdzia� I
ISTOTNE W�A�CIWO�CI STOSUNK�W MI�DZYLUDZKICH
PR�BA DEFINICJI
Problem definicji stosunku mi�dzyludzkiego nie jest najistotniejszym zagadnieniem teoretycznym: niekt�rzy autorzy (szczeg�lnie ci, kt�rzy w wi�kszym stopniu stykaj� si� z poj�ciami i ich permutacjami ni� z empirycznymi badaniami i twierdzeniami o faktach) przywi�zuj� du�� wag� do poj�ciowych propozycji i delimitacji. Arbitralnie okre�laj�c tre�ci poj��, konstruuj�c siatki ich powi�za� mniemaj�, �e rozwijaj� nauk�. S�dzimy, �e w o wiele wi�kszym stopniu po�yteczne dla rozwoju nauki jest poszukiwanie zale�no�ci mi�dzy faktami, refleksja nad wzajemnymi relacjami twierdze� o faktach, ich systematyzacja i wyja�nianie za pomoc� og�lniejszych twierdze�.
Jakkolwiek nie przywi�zujemy zbyt du�o wagi do definicji stosunku, zaproponujemy pewn� pr�b� definicji w celu wskazania zakresu zjawisk, kt�re b�dziemy analizowali.
Stosunkami mi�dzyludzkimi zajmuj� si� przedstawiciele r�nych dyscyplin, np. psycholodzy, socjolodzy, psychiatrzy, pedagodzy. Stosunki mi�dzyludzkie ujmuj� oni i okre�laj� z pozycji ugra�ianej przez siebie nauki. W zwi�zku z tym, �e praca obecna podejmuje problematyk� stosunk�w mi�dzyludzkich z punktu widzenia psychologii spo�ecznej, a dyscyplina ta funkcjonuje na pograniczu psychologii i socjologii, przypatrzmy si� najpierw psychologicznym i socjologicznym okre�leniom stosunk�w mi�dzyludzkich.
Psycholodzy w swoich definicjach odwo�uj� si� do kategorii psychologicznych, np. do ocen, uczu�, postaw, zachowa�. I tak Heider p zez stosunki mi�dzyludzkie _ __
rozumie relacje "wyst�puj�ce przewa�nie mi�d�y dwiema osobami, ��cz�ce si� � ich wzajemnymi ocenami, uczuciami, reakcjami"t, Thibaut-Kelley dowodz� za�, i� .,hla�na stwierdzi�, �e dwie osoby ��czy stosunek, gdy w nast�puj�cych po sobie ssnuacjach mo�na zaobserwowa�, �e oddzia�uj� na siebie"2.
Socjolodzy okre�laj�c stosunki mi�dzyludzkie operuj� kategoriami norm, r�l, zada�, p�aszczyzny stosunku. Np. J.rSzczepa�ski pi�~ze: "stosunek jest to system
' F. Heider, The psychology of interpersonal relations, New York 1959, s. 2.
J. W. Thibaut - Kelley H. H., The social psychology of groups, New York 1959, s. 14.
9
unormowanych wzajemnych _oddzia�yw�.~a mi�dzy..partn�r�,mi na .grunci�__ okre�lQ~�~___. platformy"3. Przez platform� J. Szczepa�ski rozumie podobne zadania, wsp�lne `warto�ci, postawy.
Poniewa� stosunki mi�dzyludzkie rozpatrujemy na gruncie psychologii spo�ecznej, nasze okre�lenie terminu b�dzie uwzgl�dni �o aspekty zar�wno psychologiczne, _iak i spo�eczne. Przez!stosunki mi�dzyludzki~b�dziem~rozumieli trwa�e oddzia�ywanie na siebie ludzi; okre�lane przez ich osobowo��, oceny i uczucia_wza_jem_ne oraz przez normy i role spo�eczne pe�nione przez nich. Terminem styczno�� mo�na nazywa� odd�ia�ywanie kr�tkotrwa�e (np. rozmow� lokator�w w kamienicy), poj�ciem kontaktu mo�na okre�li� oddzia�ywania cz�stsze i trwalsze (np. relacje mi�dzy pracownikami instytucji nie pracuj�cymi w tym samym wydziale).
Stosunki mi�dzyludzkie w przewa�aj�cej masie wypadk�w przebiegaj� i funkcjonuj� w r�nych grupach i spo�eczno�ciach. Stosunki te s� okre�lane przez normy i obyczaje tych grup i spo�eczno�ci oraz przez ich kultur�. Wyp�ywa st�d wniosek, �e wi�kszo�� stosunk�w mi�dzyludzkich mo�na uto�samia� ze stosunkami spo�ecznymi. W pracy terminy te traktujemy zamiennie.
CZYNNIK SPO�ECZNY I PSYCHOLOGICZNY W STOSUNKACH MI�DZYLUDZKICH
W stosunkach mi�dzyludzkich wyst�puj� dwa zasadnicze parametry; parametr spo�eczny i psychologiczny. Parametr spo�eczny zwi�zany jest z normami, wzorami, rolami, tre�ci� stosunku, jego p�aszczyzn�. Na parametr psychologiczny sk�adaj� si�: percepcja, postawy emocjonalne, oczekiwania, potrzeby i inne w�a�ciwo�ci psychiczne. Gdy parametr spo�eczny jest nasilony i odgrywa istotn� rol�, m�wimy o stosunku rzeczowym, formalnym. Je�li natomiast parametr spo�eczny zaznacza si� w mniejszym stopniu, a na pierwszy plan wysuwa si� parametr psychologiczny, np. zainteresowania, postawy emocjonalne part�er�w~, mamy do czynienia ze stosunkiem osobistym, osobowym, nieformalnym Typowym przyk�adem stosunku osobowego jest przyja��. W przyja�ni parametr spo�eczny bynajmniej nie zanika; w pewnych typach przyja�ni mo�e on wyst�pi� do�� wyra�nie. M. Nesbitt w interesuj�cym studium: Friendship, love and values wyodr�bnia dwa typy przyja�ni pierwsza jest "form� stosunk�w emocjonalnych, druga jest relacj�, w kt�rej przyjaciel realizuje zesp� obiektywnych warto�ci"4.
Ctosunek spo�eczny jest wi�c produktem zar�wno psychologicznych w�a�ciwo�ci partner�w, ich potrzeb postaw, zainteresowa�, jak i zada�, warunk�w, norm i r�l spo�ecznych partner�~
Konkretny stosunek mo�e zawiera� w mniejszym lub wi�kszym stopniu elementy psychologiczne, mo�e by� bardziej lub mniej spersonalizowany, bogaty w tre�ci psychologiczne, z�o�ony strukturalnie i funkcjonalnie.
W schemacie poni�szym przedstawiono stosunek interpersonalny (S. L) - ��czy on partner�w X, Y za pomoc� pasma, kt�re mo�e by� mniej lub bardziej szerokie i z�o�one. Parametr psychologiczny przedstawiaj� dwa bloki X i Y, parametr ten obej
3 J. Szczepa�ski, Socjologiczne poj�cia opisowe, Warszawa 1966, s. 96 i n. ' M. Nesbitt, Friendship, love and values, Princeton 1958, s. 2.
~10
~. potrzeby, postawy. Czynniki spo�eczne zadania, role, normy obrazuje pe~:,~zok�t stanowi�cy t�o dla blok�w X i Y i pasma S. I.