Jednocze�nie osobno zosta�y potraktowane pewne sytuacje, kt�re daj� si� wprawdzie powi�za� z odpowiedzialno�ci� za rzeczy nieo�ywione, jednak mog� by� i wyodr�bnione do osobnych przepis�w. Tak si� ma sprawa z sytuacjami, o kt�rych osobno ni�ej w � 47 i 48 (art. 435�437 k.c).
II. ODPOWIEDZIALNO�� ZA ZWIERZ�TA
1. Zasada odpowiedzialno�ci. Jak wspomniano, odpowiedzialno�� za zwierz�ta jest oparta na za�o�eniu, �e je�li zwierz� wyrz�dza szkod�, dzieje si� tak ze wzgl�du na nienale�yte sprawowanie nad nim nadzoru. Ze strony nadzoruj�cego mia�a zatem miejsce wina w nadzorze (culpa in custodiendo)17'. Przyjmuje si�, �e zachowanie si� zwierz�cia stwarza na og� niebezpiecze�stwo dla otoczenia i �e wy��czeniem tego niebezpiecze�stwa powinien zajmowa� si� cz�owiek. Je�eli do szkody dochodzi, to zatem nie zastosowano wobec zwierz�cia nale�ytych �rodk�w ostro�no�ci, co pozwala na wysuni�cie przeciwko nadzoruj�cemu zarzutu i obci��enia go odpowiedzialno�ci�.
Nadzoruj�cy odpowiada wed�ug k.c. stosunkowo surowo (art. 431 � 1), gdy� ustawa wprowadza dla tego przypadku domniemanie winy, i to z pewnym zaostrzeniem, o czym ni�ej. Co do poj�cia winy � zob. wywody � 42 niniejszego rozdzia�u.
Panuje zgoda co do tego, �e przepis art. 431 � 1 k.c. znajduje zastosowanie jedynie w�wczas, gdy zwierz� wyrz�dza szkod� z w�asnego pop�du, a wi�c w wyniku samoistnego zachowania si�, nie kontrolowanego w dostatecznym stopniu przez cz�owieka174. Gdy zwierz� jest tylko narz�dziem w ludzkim r�ku, odpowiada za szkod� ten, kto zwierz�ciem kieruje, i to tak, jakby szkod� wyrz�dzi� w�asnym czynem (art. 415 k.c).
173 Zob. dla k.z. R. Longchamps, Uzasadnienie, s. 214�215; ten�e, Zobowi�zania, � 36, I, 1; dla k.c. W. Czach�rski, Prawo zobowi�za�, s. 268; ten�e, Zobowi�zania, s. 186�187; A. Ohanowicz, J. G�rski, Zobowi�zania, s. 140; Z. Mas�owski, [w:] Komentarz do k.c.,'s. 1054.
174 Tak jeszcze R. Longchaps, Zobowi�zania, s. 36, I.
595
Mog� to by� sytuacje do�� wyj�tkowe i kwestia nie wymaga obja�nie�. W�tpliwo�ci powstawa�y w praktyce, jak dalece interpretacja art. 431 k.c. powinna by� z tego punktu widzenia �cie�niaj�ca. W doktrynie ustali� si� trafny pogl�d, �e przepis dotyczy ka�dej szkody, gdy zwierz� dzia�a z w�asnego pop�du, tak�e wi�c, gdy dzia�a wbrew woli cz�owieka (konie, kt�re ponosz�, zwierz� na smyczy nie daj�ce si� opanowa� przez prowadz�cego itd.)175.
2. Przes�anki odpowiedzialno�ci. Co do bli�szych przes�anek odpowiedzialno�ci za zwierz�ta, wypada podkre�li�, co nast�puje:
a) Szkoda musi by� wyrz�dzona przez zwierz�, kt�re nie znajduje si� w stanie wolnym (dzikim), jak np. stworzenia �yj�ce w lesie itp. Utar�o si� m�wi� w tym kontek�cie o zwierz�tach �chowanych" przez cz�owieka, co odnosi si� z regu�y do zwierz�t domowych w szerokim znaczeniu tego terminu (tak�e wi�c do zwierz�t w gospodarstwach rolnych, hodowlanych itp.). Wyj�tkowo mo�e to dotyczy� i zwierz�t potocznie zwanych dzikimi, kt�re nie �yj� jednak na swobodzie (por. hodowle tych zwierz�t, np. lis�w, norek itp.; zwierzy�ce, ogrody zoologiczne, zwierz�ta w cyrku). Tylko one bowiem znajduj� si� we w�adzy cz�owieka176.
Do zwierz�t �yj�cych w stanie wolnym (dzikim) nie stosuje si� przepis�w k.c, a jedynie przepisy szczeg�lne. Przy og�lniejszym stanowisku, �e owe zwierz�ta stanowi� w warunkach naszego ustroju przedmiot w�asno�ci pa�stwowej (co mo�e by� zreszt� sporne)177, mog�aby co do nich wchodzi� w rachub� co najwy�ej odpowiedzialno�� czy to wynikaj�ca z tych przepis�w szczeg�lnych (zob. ni�ej � 49 niniejszego rozdzia�u), czy to odpowiedzialno�� pa�stwa w ramach art. 417 i nast. k.c, gdy da�oby si� ustali� zwi�zek pomi�dzy szkod� wyrz�dzon� przez zwierz� a og�lnymi zasadami w materii winy funkcjonariusza pa�stwowego i wynikaj�cej st�d odpowiedzialno�ci pa�stwa.
W judykaturze znane s� orzeczenia o charakterze zbyt ma�o restryktywnym na tym odcinku178.
b) Odpowiedzialno�� za szkod� obci��a wg ustawy tego, kto zwierz� chowa albo si� nim pos�uguje. Jest naprz�d oczywiste, �e nie musi to by� w�a�ciciel, a nawet osoba uprawniona. Dla okre�lenia podmiotu odpowiedzialno�ci w podobnej sytuacji prawo niemieckie u�ywa terminu Tierhalter, kt�ry r�wnie� akcentuje (mo�e bardziej wydatnie) faktyczne zajmowanie si� zwierz�ciem.
"' Zob. A. S z p u n a r, glosa do orz. SN z 6 VI 1968 r., OSN 1969, poz. 199, PIP 1970, z. 3�4, s. 608 i nast.
175 Zob. zachowuj�ce aktualno�� pod rz�dem kodeksu cywilnego orz. SN. z 21 XI 1961 r., OSN 1963, poz. 144; Z. Mas�owski, [w:] Komentarz do k.c, s. 1055.
177 Por. Z. Mas�owski, [w:] Komentarz do k.c. Rozbie�no�� stanowisk w omawianym przedmiocie wyst�pi�a w glosach do orz. SN z 9 III 1973 r., NP 1974, nr 9, s. 1211 i nast. pi�ra S. Rudnickiego i L. Jastrz�bskiego.
178 Zob. np. orz. SN z 17 VI 1966 r., OSN 1967, poz. 30 (w sprawie szkody wyrz�dzonej przez koz�a sarny).
M<
596
W .literaturze uwa�a si� za chowaj�cego zwierz� tego, kto dla w�asnych cel�w (niekoniecznie korzy�ci) sprawuje piecz� nad zwierz�ciem co najmniej przez pewien czas, dostarczaj�c mu schronienia i utrzymania. Za pos�uguj�cego si� zwierz�ciem nale�y uzna� tego, kto niekoniecznie go chowa, lecz w danym przypadku u�ywa bardziej dorywczo, i to na podstawie tytu�u lub bez tytu�u prawnego179.
Odpowiedzialno�� istnieje niezale�nie od tego, czy zwierz� w momencie wyrz�dzenia szkody by�o we w�adzy cz�owieka, tj. pod faktycznym nadzorem, czy te� zab��ka�o si� lub uciek�o. Okoliczno�ci te bowiem musz� i�� na rachunek osoby zajmuj�cej si� zwierz�ciem. Motywem jest owo niebezpiecze�stwo dla otoczenia, kt�re grozi z nie kontrolowanego dostatecznie jego zachowania si�.
c) Ponosz�cy odpowiedzialno�� odpowiada na zasadzie winy i by�a mowa o tym, �e istnieje domniemanie tej winy na jego niekorzy��. Nie zaczy to, by � skoro chodzi o domniemanie wzruszalne (praesumptio iuris tantum) � nie mo�na by�o go obali� przez wykazanie przeciwie�stwa.
Niemniej taki przeciwdow�d jest w znacznym stopniu utrudniony. Nie wystarczy bowiem wykaza�, �e doz�r nad zwierz�ciem by� staranny, co musia�oby dodatkowo dotyczy� i zastosowania w�a�ciwych �rodk�w, by zwierz� nawet kontrolowane nie wyrz�dzi�o szkody (pies na smyczy rzucaj�cy si� na przechodnia)180, lecz tak�e, by nie zab��ka�o si� lub nie uciek�o181. Ustawa wymaga ponadto, by winy nie ponosi�a tak�e osoba, kt�rej dzia�anie lub zaniechanie idzie na rachunek nadzoruj�cego (art. 431 � 1 in fine).