Nawet wówczas jednak,
gdy mamy do czynienia z nowszą, skróconą wersją, w której królewnę budzi z uśpienia
pocałunek królewicza, czujemy - choć nie zostaje to wyrażone tak dobitnie jak w
dawniejszych wersjach - że bohaterka stanowi uosobienie doskonałej kobiecości.
+ Przeciwstawienie się rozpowszechnionemu przekonaniu o bierności niemowlęcia i
jednostronności jego kontaktu z otoczeniem ludzkim to jedna z głównych idei wnoszonych
przez prace autora poświęcone leczeniu dzieci autystycznych. Kwestię tę przedstawia
Bettelheim najgruntowniej w książce The Empty Fortress. Infantiie Autism and the Birth
ofthe Self. Free Press, New York 1967. (Przyp. D.D.)
"Kopciuszek"
Kopciuszek to chyba najbardziej znana, a być może także najbardziej przez wszystkich
lubiana baśń.'^ Opowieść ta powstała niezmiernie dawno; kiedy w Chinach w IX w. p.n.e.
pojawila się jej pierwsza zapisana wersja, baśń ta miała już swoją historię.' Szczegóły tego
rodzaju, jak mała stopka mająca świadczyć o niezwykłych przymiotach moralnych i
nadzwyczajnej piękności bohaterki oraz drogocenny pantofelek wskazują na wschodnie (choć
niekoniecznie chińskie) pochodzenie baśni.* Współczesny słuchacz nie wiąże uroku
seksualnego kobiety - czy w ogólności jej urody - z rozmiarem stopy, jak to było niegdyś w
Chinach, gdzie kobietom od dzieciństwa krępowano stopy bandażami.
Jak wiemy, Kopciuszek jest opowieścią o zazdrości i walkach związanych z rywalizacją
między rodzeństwem oraz o zwycięstwie bohaterki nad prześladującymi ją i degradującymi
siostrami. Na długo przedtem, zanim Perrault nadał tej baśni postać, w jakiej obecnie jest
najbardziej znana, "życie pośród popiołów" symbolizowało położenie osoby, która została
zepchnięta na najniższe miejsce wśród rodzeństwa; odnosiło się to zarówno do jednej, jak do
drugiej płci. W Niemczech na przykład istnieją opowieści, w których nie dziewczynka, ale
chłopiec przechodzi koleje losu analogiczne do dziejów Kopciuszka i na koniec zostaje
królem. Bracia
* Wiemy, że cenne pantofelki stanowiące wyroby artystyczne znano w Egipcie od III w.
p.n.e. W pewnym dekrecie rzymskiego cesarza Dioklecjana wyznaczone zostajÄ… maksymalne
ceny różnego rodzaju obuwia, także kobiecych pantofelków wytwarzanych z delikatnej skóry
wyrabianej w Babilonie, barwionej na purpurowo lub szkarłatnej, i pozłacanych.75
368
Grimm zatytułowali podawaną przez nich wersję baśni Aschenput-tel. Słowo to oznaczało
pierwotnie najniższą, brudną sługę kuchenną zajmującą się wygarnianiem popiołów z
komina.
W języku niemieckim znajdujemy wiele przykładów świadczących o tym, że wspomniane
wyrażenie oznaczało nie tylko degradację w ogólności, lecz właśnie degradację stanowiącą
rezultat rywalizacji między rodzeństwem, i że odnosiło się do osoby, która, poniżona przez
brata czy braci, na koniec osiągała nad nimi przewagę. Marcin Luter powiada w Rozmowach
przy stole, że Kain, choć został złoczyńcą, który zaparł się Boga - żył w dostatku, a
pobożnego Abla zmusił do tego, by był "bratem od popiołów" (Aschenbrildel), niczym,
całkowicie podporządkowanym Kainowi. W jednym ze swoich kazań Luter mówi, że Ezaw
znalazł się wobec Jakuba w położeniu "brata od popiołów". ^ Kain i Abel oraz Jakub i Ezaw
to biblijne przykłady braci, z których jeden gnębi lub niszczy drugiego.
Baśnie na miejsce braci czy sióstr rodzonych wprowadzają postacie braci i sióstr przyrodnich
- prawdopodobnie po to, aby wzajemna niechęć, której istnieniu w przypadku prawdziwego
rodzeństwa wolelibyśmy przeczyć, zyskała wyjaśnienie i stała się dopuszczalna. Tymczasem
rywalizacja między rodzeństwem jest zjawiskiem powszechnym i "naturalnym", w tym
sensie, iż stanowi negatywną konsekwencję posiadania siostry czy brata, podczas gdy
pozytywnÄ… konsekwencjÄ… tego faktu sÄ… rodzÄ…ce siÄ™ z wzajemnej
+ Niem. Aschen znaczy "popioły", a także "prochy" (zmarłych). Symboliczne sensy zawarte
w imieniu bohaterki analizuje autor w dalszych częściach rozdziału. Uprzedzając jego
rozważania, zwrócę tylko w tym miejscu uwagę, że popularna polska wersja imienia
bohaterki - Kopciuszek, jest myląca. Zastępując "popioły" - "kopciem", narzuca ona
skojarzenia ze skrajnym brudem. Tymczasem, jak pokażą dalsze wywody autora, w imieniu
bohaterki zawarte są aluzje do niezwykłej czystości. Nadto, męski rodzaj gramatyczny
imienia dziewczynki sprawia w polszczyźnie kłopoty z językowym ukształtowaniem
opowieści ("Kopciuszek poszedł, powiedział, wdział piękną suknię" itp.). Jednakże podobne