Kiedy jaka� populacja powi�ksza si�,
w�wczas konieczne s� nowe formy aktywno�ci gospodarczej, po to by nakarmi�,
ubra� i zapewni� mieszkania wi�kszej liczbie ludzi; niezb�dne staj� si� tak�e nowe
zasady prawnej i politycznej organizacji, aby kierowa� i kontrolowa� oporne cz�sto
masy; do socjalizacji narastaj�cej liczby m�odzie�y potrzebne s� nowe szko�y i
zasady edukacji itd. Wzrost populacji jest zatem pot�n� si�� nap�dow� w
spo�ecze�stwie; wymusza wiele zmian instytucjonalnych. Z drugiej strony obni�anie
si� jej wielko�ci mo�e r�wnie� stwarza� parcie ku zmianom, ale ju� du�o s�absze.
Kiedy obni�a si� liczba ludno�ci, jak to by�o w wi�kszo�ci kraj�w Europy
Wschodniej pod rz�dami komunistycznymi przez czterdzie�ci lat po drugiej wojnie
�wiatowej, zmniejsza si� liczba os�b. kt�re trzeba zatrudni�, oraz dzieci w
szko�ach.
Zmiany wywo�ywane s� tak�e przez ruchy ludno�ci. Kiedy zwi�ksza si�
urbanizacja. czemu towarzyszy masowy nap�yw ludzi zamieszkuj�cych tereny
wiejskie do miast, jak to si� dzieje obecnie w krajach Trzeciego �wiata, w
niebywa�ym tempie rozwija si� infrastruktura miejska, tworz�c ogromne dzielnice
slums�w dla zdesperowanych i niech�tnie poddaj�cych si� jakiejkolwiek w�adzy
ludzi. Sytuacja la z kolei wymusza dostosowanie si� do niej rz�du, szkolnictwa i
gospodarki. Z drugiej strony, na niekt�rych obszarach miejskich zmniejsza si�
liczba ludno�ci � zjawisko to jest bardzo widoczne w Stanach Zjednoczonych;
pozostaj� tam g��wnie biedniejsi i starsi, czyli z natury mniej mobilni, kt�rzy
oczekuj� opieki w�adz lokalnych, gdy tymczasem pieni�dzy z podatk�w jest coraz
198
mniej. Sytaucja ta wymusza zmiany na samorz�dach lokalnych, opiece
spo�ecznej, szkolnictwie ora/, innych instytucjonalnych strukturach miejskich.
Migracje oraz, obszary, gdzie wyst�puj� one w wi�kszym nasileniu, tak�e maj�
ogromny wp�yw na struktur� spo�eczna. Na przyk�ad nap�yw Meksykan na tereny
po�udniowo--zachodnie /.mienia w ogromnym stopniu nie tylko kultur� tego
regionu, ale tak�e jego gospodark�, charakter lokalnych rz�d�w, �wiadczenia
spo�eczne i szkolnictwo. R�wnie� nap�yw do miast wielu naszych krewnych w
poprzednim i na pocz�tku tego stulecia spowodowa� zmiany w najwa�niejszych
instytucjach tych region�w. Emigracja tak�e ma wp�yw na spo�ecze�stwo,
zw�aszcza je�li wyje�d�aj� ludzie wykszta�ceni, przedstawiciele wolnych zawod�w i
biznesu � w�wczas odbija si� to bardzo niekorzystnie na gospodarce, sferze
rz�dzenia i szkolnictwie; natomiast je�li wyje�d�aj� pracownicy fizyczni, w�wczas
mo�e doj�� do braku si�y roboczej, chocia� emigracja biedniejszych warstw cz�sto
odci��a w�adze, szkolnictwo oraz inne instytucje.
Struktura wiekowa danej populacji tak�e ma istotny wp�yw na powstawanie
zmian. Populacja, w kt�rej stosunek ludzi m�odych do starych obni�a si�, jak to si�
dzieje w Stanach Zjednoczonych i w wi�kszo�ci kraj�w europejskich, zaczyna mie�
k�opoty z uzyskaniem odpowiednio wysokich dochod�w z podatk�w (od tych,
kt�rzy pracuj�) potrzebnych na utrzymanie ludzi starszych (kt�rzy nie pracuj�). Z
drugiej strony spo�ecze�stwo. w kt�rym przewa�aj� ludzie m�odzi, jak to jest w
przypadku spo�ecze�stw Ameryki �aci�skiej, Azji i Afryki, b�dzie mie� problemy z
przygotowaniem odpowiedniej liczby miejsc pracy, szk� i �wiadcze� spo�ecznych
dla tych wszystkich m�odych ludzi � co cz�sto podkopuje zaufanie do
politycznych przyw�dc�w i w konsekwencji prowadzi do zmian w instytucjach
politycznych.
Tak wi�c, jak ju� wspomina�em w rozdziale dziesi�tym, wielko�� danej populacji,
jej sk�ad i ruchy nie s� czym� oboj�tnym, wr�cz przeciwnie�prowadz� do zmian.
Wystarczy przyjrze� si� temu, co dzieje si� w krajach Trzeciego �wiata, aby si� o
tym przekona�; ale nawet w naszym w�asnym kraju widzimy, jakie naciski na
struktur� spo�eczn� i kultur� wywiera imigracja, wewn�trzne migracje oraz starzenie
si� spo�ecze�stwa. Osoby nale��ce do m�odszych grup wiekowych w Ameryce
czeka wielki wysi�ek przystosowania si� do owych zmian demograficznych,
poniewa� to one b�d� musia�y p�aci� za opiek� medyczn� oraz wszelkie inne
�wiadczenia spo�eczne, kt�re pa�stwo zapewnia ludziom starszym.
INTERPRETACJE ZMIAN
Ju� od chwili swych narodzin socjologia usi�uje pozna� i zrozumie� przemiany
spo�eczne (Nisbet, 1966, 1969). Ka�dy z jej tw�rc�w d��y� do wyja�nienia wielkich
transformacji swoich czas�w: industrializacji oraz jej wp�ywu na reorganizacj�
spo�ecze�stw, na stosunki spo�eczne oraz �ycie poszczeg�lnych ludzi. P�niejsi
socjologowie kontynuowali t� tradycj�, usi�uj�c zrozumie� przekszta�cenia zwi�zane
z postindustrializmcm i powstaj�c� er� informacji. Przyjrzyjmy si� pokr�tce
niekt�rym modelom badawczym wykorzystywanym do interpretacji zmian
spo�ecznych.
199
Cykliczne modele zmian
Herbert Spencer (1874-1896) by� pierwszym socjologiem, kt�ry opracowa�
model
cykliczny. Uwa�a� on, �e ka�dy typ spo�ecze�stwa w historii ludzko�ci
przechodzi okre�lony cykl od �wojowniczego" do �industrialnego". Spo�ecze�stwo
�wojownik�w" to takie, w kt�rym w�adza jest skoncentrowana i scentralizowana,
natomiast w �industrialnym" jest ona zdecentralizowana. Spencer uwa�a�, �e ka�da
z tych skrajnych form d��y do tego, by sta� si� swoim przeciwie�stwem. System
scentralizowany cechuje si� nadmiern� regulacj� wszystkich dziedzin �ycia, co
prowadzi do stagnacji gospodarczej i niezadowolenia, a w konsekwencji do
powstania przekona� oraz nacisk�w politycznych zmierzaj�cych do os�abienia
funkcji regulacyjnych w�adzy oraz do jej decentralizacji. Natomiast system
zdecentralizowany cierpi na brak dostatecznych regulacji, co utrudnia koordynacj�
oraz kontrol� i prowadzi do powstawania przekona� oraz ruch�w spo�ecznych
domagaj�cych si� wzmocnienia regulacji poprzez centralizacj� w�adzy. Tak wi�c
jedn� z istotnych sit dynamizuj�cych spo�ecze�stwo jest oscylowanie pomi�dzy
centralizacj� i decentralizacj� w�adzy � proces ten w spos�b dramatyczny zosta�
ujawniony przez rozpad silnie scentralizowanego imperium sowieckiego na o wiele
bardziej zdecentralizowan� grup� niezale�nych pa�stw.
Inn� teori� cykliczno�ci sformu�owa� ekonomista, a zarazem socjolog, Vilfredo
Pareto (1916). Podobnie jak Spencer twierdzi� on, �e centralizacja polityczna
prowadzi do ogranicze� ekonomicznych, co z kolei wywo�uje niezadowolenie
w�r�d ludzi oraz stagnacj� w rozwoju i przep�ywie kapita�u. Sytuacja ta wytwarza